2.3. EL-KÂFİYE FÎ ‘İLMİ’N-NAḤV İLE İẒHÂRU’L-ESRÂR Fİ’N-
2.3.3. İẓhâru’l-Esrâr fî’n-Naḥv’de Bahsedilip el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv’de
Birgivî Mehmed Efendi,
"هرود و لماعلا ف ي رعت"
başlığı altında “Âmil, bir vasıta sayesinde kelimenin sonunun, i‘râbtan husûsî bir vecih üzere olmasını gerektiren şeydir.” diyerek “Âmil” in tanımını yapmış ve"وٍرمع َملاغ ٌديز َبرض "
örneğinde Zeyd’in harekesinin fâ‘il olması nedeniyle żamme, “Ġulâm”ın harekesinin mef‘ûl olmasından dolayı fetḥa ve “Amr”ın harekesinin ise mużâfın ileyh olması nedeniyle kesre şeklinde geldiğini anlatmıştır. Fiillerden mużârî fiilin “İsmi fâ‘il”e lafzen, mânen ve kullanılış bakımından benzediğini de dile getirmiştir529."لماعلا تاميسقت"
başlığı altında ‘âmilin, lafẓî ( Dilde bir nasibi olan ‘âmildir, semâ‘î ve ḳıyâsî olmak üzere ikiye ayrılmıştır.) ve mânevî olmak üzere iki tür olduğunu; semâ‘î ‘âmilin, isimde (Bir isimde ‘âmil olan ya da mübteda
527 İbnu’l-Ḥâcib, el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv ve eş-Şâfiye fi ‘İlmeyi’t-Taṣrîf ve’l-Ḫaṭṭ, s.56.
528 Aynı eser, s.56, 57.
122
ve ḫaber olarak iki isimde ‘âmil olan ) ve mużârî fiilde ‘âmil olmak üzere ikiye ayrıldığını belirtmiştir530.
Birgivî Mehmed Efendi,
"هبوصنم ىلع مدقم هعوفرم ام "
başlığı altında iki isimde âmel eden harflerin ikinci kısmında bulunan, merfû‘u manṣûbundan önce gelen, mübteda ve haberin önüne gelerek anlamı olumsuz yapanِ" لا و ، ام "
harfleri olduğunu şu örnek cümlelerle açıklamıştır531:اًمئاق ٌديز ام "
.اًرضاح ٌلجر لاو
".ٌديز ٌمئاق ام /.ٌمئاق ّلاإ ٌديز ام / .ٌمئاق ٌديز ْنإ ام " /
Birgivî Mehmed Efendi,
"بوسنلما"
başlığı altında ِ “İsm-i mensûb”un fiil anlamında olduğunu, ism-i mef‘ûl gibi amel ettiğini şu örnekle açıklamıştır532:"هوخأ ّيشماه ٍلجرب تررم "
Müellif,
"راعتسلما مسلاا"
başlığı altında müste‘âr ismin, fiil anlamında kullanıldığını şu örneklerle anlatmıştır533:/.ُهُملاغ ٍدسأ ٍلجرب ُتررم /.كلوق في ٌدسأ "
".ّيلع ٍدسأ
ِ
"ةفصلا نىعم هنم مهفي مسا لك "
başlığı altında kendisinden ṣıfat mânâsı anlaşılan her ismin, fiil anlamında olduğunu şu âyet-i kerîme ile açıklamıştır534:".تاومسلا في الله وهو "
( 3 / 6 ِ)530 Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivi, a.g.e., s.52, 53. 531 Aynı eser, s.65, 66.
532 Aynı eser, s.83. 533 Aynı eser, s.83. 534 Aynı eser, s.83.
123
Ayrıca
"ّلعل و ،تيل",
ism-i işâret, nidâ harfleri, teşbih, tenbîh, nefy harfleri ve diğerlerinin de fiil anlamında kullanıldığını belirtmiştir535.Birgivî Mehmed Efendi
"ّيونعلما لماعلا "
başlığı altında“Ma‘nevî ‘âmil”in dil ile telaffuz edilmeyen, kalp ile bilinen mânâ olduğunu ifâde etmiş ve iki türünden bahsetmiştir. Mübtedâ ile ḫaberi ref eden birinci tür için şu örneği vermiştir:".ٌمؤاق ٌديز"
Mużârî fiili ref eden ikincisiniِise şu örnekle açıklamıştır536:".ُبرضي ٌديز "
Birgivî Mehmed Efendi,
"لومعلما في "
başlığı altında mânâya konulmuş sözcüklerin terkip içinde bulunmadıkları zaman, ‘âmil ya da ma‘mûl olmadıklarını söylemiştir. Bu lafıẓların, terkip içinde bulunduğundaki üç durumu şöyle anlatmıştır537:Asla ma’mûl olmayan. İki kısımdır. Birincisi harf. İkincisi ise Baṣralılara göre lâmsız emir, mebni; Kûfelilere göre emr-i ḥâżır, mukadder “Lâm” ile meczûm ve mu‘reb kabul edilmiştir. 538.
Dâima ma‘mûl olan. İki kısımdan müteşekkil olup birincisi isimdir. İsim fiillerin bu kısımdan olduğuna hükmedilmiştir. İkincisi ise mużârî fiildir. Birinci kısım için şu örnekler verilmiştir539:
"اًديز براضلا نيءاج /.ُمئاقلا وه ٌديز ناك"
Aslında ma‘mûl olmayıp ikinci kısmın yerinde bulunduğunda ma‘mûl olan sözcükler iki türdür. Birincisi, mâżî fiil olup maṣdar için kullanılan
"ْنأ"
den sonra geldiğinde mahallen manṣûb olduğuna hükmedilir. Şart veya ceza olarak cezm eden harflerden sonra geldiğinde ise mahallen meczûm olduğuna
535 Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivi, s.83. 536 Aynı eser, s.84.
537 Aynı eser, s.87. 538 Aynı eser, s.87. 539 Aynı eser, s.87, 88, 89.
124
hükmedilir. Mâżî fiil için örnekler şunlardır:
َتبرض ْنإ /.َلتقتو َتبرض ْنأ نيبجعأ "
ْلتقت و
،
".ْلتقأو َكُتبرض
İkincisi, cümledir; fiil ve isim olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Fiil cümlesi fiil ve fâ‘ilden oluşmaktadır:..نيْمركت ْنإ / .ٌديز برض "
؟ٌديز راّدلا في أ / ؟ناديزلا ٌمئاق أ /.ٌديز تاهيه /.كْمركأ "
İsim cümlesi mübtedâdan ve ḫaberden oluşur540: ِ".ٌمئاق اًديز ّنإ / .ٌمئاق ٌديز "
Birgivî Mehmed Efendi,
"اهظفل ةلملجبا ديرأ نإ "
başlığı altında “Cümle ile lafzı anlatılmak istendiğinde cümle, müfred isim hükmündedir.” şeklinde tanım yapmış, konuyu şu cümle ileِِ".ةيسما ةلجم ٌمئاق ٌديز "
ve şu âyet-i kerîme ileاذإو "
)9/13("... اونمآ مله ليق
açıklamıştır541."إ
"يردصم ًنىعم ةلملجبا ديرأ ن
başlığı altında cümle ile maṣdar mânâsı ifâde edilmek istenirse cümlenin irapta mahalli olduğunu şu örneklerleكنأ نيغلب "
.ٌمئاق
".هارت ْنأ نم يرخ ّيدعلمبا عمست /
ِ ِve şu âyet-i kerîmelerle
" .مكل يرخ اوموصت نأو"
)9/6(
"مهرذنت لم مأ متهرذنأ ء مهيلع ءاوس" /
)1/112(".مهقدص ينقداصلا عفني ُموي" /
)9/184(
açıklamıştır542.
540 Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivi, a.g.e., s. 89, 90. 541 Aynı eser, s. 90.
125
"للمحا ةعوفرم ةلملجا عوقو"
başlığı altında “Cümle, müptedânın ya da"ّنإ"
nin ḫaber cümlesi olduğu takdirde mahallen merfû olur.” şeklindeki tanımın ardından şu örnekleri vermiştir543:".هوبأ ماق اًديز ّنإ /.ٌمئاق هوبأ ٌديز "
"للمحا ةبوصنم ةلملجا عوقو"
başlığı altında “Cümle, ِ "داكوِ ،ناك" nin ḫaber cümlesi, "ملعأ" nin mef‘ûlu ya da ḥal cümlesi olduğu takdirde maḥallen manṣûb olur.” ifâdesinin ardından konuyu şu cümlelerle açıklamıştır544:هوبأ ٌديز ناك "
مئاق أ تملع / .ٌمئاق هوبأ اًركب اًرمع ٌديز ملعأ /.ٌمئاق هوبأ اًرمع ٌديز ملع /.جريخ ٌديز داك /.لماع
".بكار وهو ٌديز نيءاج /.ٌديز
"للمحا ةموزمج ةلملجا عوقو"
başlığı altında “Cümle, şart cümlesinin cevabı olduğu takdirde "ف" den ya da "اذإ" dan sonraki cümle maḥallen meczûm olur.”diyerek tanım yapmış, konu ile ilgili şu örneği vermiştir545:..نيْمركت ْنإ "
".مَركم تنأف
"عوبتلما بارعإ بسح ىلع ةلملجا بارعإ عوقو "
başlığı altında “Cümle, nekre bir kelimenin ṣıfatı, müfred bir kelimeye ya da irabtan mahalli olan bir cümleye ma‘ṭûf olduğunda, her ikisine bedel olduğunda, ikincisi için te’kîd ya da beyân olduğunda irablanır.” diyerek konuyu şu örneklerle açıklamıştır546:ٌلجر نيءاج "
هوبأ
".دعاق ُهُنباو ،ٌمئاق هوبأ ٌديز / .لتقيو ،ٌبراض ٌديز /.ٌمئاق
543 Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivi, a.g.e., s. 91. 544 Aynı eser, s.91, 92.
545 Aynı eser, s.92. 546 Aynı eser, s.92, 93.
126
Birgivî Mehmed Efendi, “Müẓher ismi” şu örneklerle anlatmıştır547:
وأ ، ْتبرض ٌدنه /.ُهُتيراج ةبراض ٌديزو ،نادنه وأ ،ٌدنه ْتبرض / .نوديزلا وأ ،ناديزلا برض "
، ْتعلط /.ةعلاط وأ ،ْتعلط سمشلاو ،ةبراض
،تءاج ،ةقانلا راسوأ ،تراس وأ ،سمشلا علط وأ
،تءاج وأ ،اوؤاج وأ ،تءاج لاجرلا / .ٌةأرما مويلا َيضاقلا ءاج وأ ،ْتءاج ،تانمؤلما ءاج وأ
".لاجرلا ءاج وأ
Birgivî Mehmed Efendi,
"ناك ببا مسا "
başlığı altında" ناك"
nin isminin merfû‘ ma‘mûllerin beşincisi olup hükmünün fâ‘ilin hükmü gibi olduğunu, örnek vermeden belirtmiştir548.Müellif,
"ملعلا"
başlığı altında “ ‘Alem” in, ma‘rife isimlerin ikincisi olup “ ‘Alem-i şaḫs” ve “ ‘Alem-i cins” olmak üzere iki kısım olduğunu şu örneklerle açıklamıştır549:"ناحبسو ،ةماسُأو ،ديز "
Birgivî Mehmed Efendi,
"للمحا بسبح بارعلإا "
başlığı altında i’râb’ın ikinci kısmının maḥalline göre olduğunu ifâde etmiş ve konuyla ilgili şu örnekleri vermiştir550:لاجر و ٌلجر نيءاج "
/.لاجربو لجرب تررم /.لااجرو لاجر تيأر /.
.َدحمأ تيأر /.ُدحمأ نيءاج
،نورشعو ،ولوأ /. ٍتاملسبم تررم /. ٍتاملسم تيأر /.ٌتاملسم نيءاج /.َدحمبأ تررم /
تررمو .نيرشعو ،لام ليوأو ،ينملسم ُتيأرو .نورشعو ،لام ولوأو ،نوملسم نيءاج /.اتهاوخأو
547 Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivi, a.g.e., s.97. 548 Aynı eser, s.102.
549 Aynı eser, s.114, 115. 550 Aynı eser, s.123, 124, 125.
127
.نيرشعو ، ٍلام ليوأو ،ينملسبم
،يننثاو ،ينملسم تيأرو ،اهملاكو ،نانثاو ،ناملسم نيءاج /
،َوزغي ْنلو ،وزغي /.ْبرضي لمو ،َبرضي ْنلو ،ُبرضي /.امهيلكو ،يننثاو ،ينملسبم تررمو ،امهيلكو
".بارضي لمو ،بارضي نلو ،نبارضي /.ُزغي لمو
Birgivî Mehmed Efendi, "
عونلا بسبح بارعلإا "
başlığı altında i’râb’ın üçüncü kısmının türüne göre olduğunu, bunun şu dört durumda yapıldığını açıklamıştır: Ref ve naṣb, isim ve fiilde ortak kullanılır; cer, isimde; cezm ise fiilde kullanılır. Ref alâmeti dörttür: Żamme, vav, elif, ve nûn. Naṣb alâmeti beştir: Fetḥa, kesre, elif, ya, nûn’un ḥaẕfi. Cer alâmeti üçtür: Kesre, fetḥa, ya. Cezm alâmeti üçtür: Ḥarekenin ḥaẕfi, son harfin ḥaẕfi, nûn’un ḥaẕfi551.Müellif, "
ةفصلا بسبح بارعلإا"
başlığı altında i‘râb’ın dördüncü kısmının ṣıfatına göre üç çeşit olduğunu şöyle anlatmıştır: Birincisi lafẓî olup sözde ortaya çıkar. İkincisi taḳdîridir, lafıẓda görünmeyen sözcüğün sonuna taḳdir edilir. Taḳdîri i‘râb yedi yerde olur. Konuyla ilgili örnekler şunlardır552:اصعلا ،اصع "
ىشيخ
/
م نيءاج /.شيخ لمو ،ىشيخ نل
ُتبرض /.اًّرش ّطبتأ /.تياملسم ،لياجرو ،يملاغ /.ّيملس
/.نارتم نع نيعد / ؟نارتم كلأ /؟اًديز نم /.اًديز
بورضم ،الله دبع /ٍديز ْنِمو ،ٌديز لهو ،اًديز ّنإ
/وزغنو ،وزغأ ،وزغتو ،وزغي /يمرنو ،يمرأو ،يمرتو ،يمري /يضاقلاو ، ٍضاق /رشع ةسخم /هُملاغ
رو ،مساقلا وبأ نيءاج
نيءاج /نوفطصمو ،َينَفَطْصُم /.مساقلا بيبأ تررمو ،مساقلا باأ تيأ
بيراض تيأرو ،موقلا وبراض نيءاج/.موقلا يفطصبم تررم ،موقلا ىفطصم تيأرو ،موقلا وفطصم
551 Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivi, a.g.e., s.127, 128.
128
/.كنبا يملاغب تررمو ،كنبا يملاغ تيأرو ،كنبا املاغ نيءاج /.موقلا بيراضب تررمو ،موقلا
/ ْتباراضو ،ْةبراضو ،ْدحمأ
".ٍديز
Birgivî Mehmed Efendi,
"يللمحا بارعلإا "
başlığı altında maḥallî i‘râbın iki durumda bulunduğunu belirtmiştir. Birincisinin, sonu ġayrı maḫkî ile meşgul olan mu‘reb isim olduğunu şu örneklerle açıklamıştır:ُبرض نيبجعأ /. ٍديزب تررم "
/.ٍديزب ّرُم /.ٍديز
İkincisininِmebni isim olduğunu ve bu ismin hareke ve sükûnunun ‘âmili ile olmadığını söylemiştir553.
129
SONUÇ
Naḥiv ilmi, dil bilgisi kurallarını ihtivâ etmesi nedeniyle Arap dili öğretiminde önemli bir yere sahiptir. İlk ortaya çıkış tarihinden günümüze kadar naḥiv ilmine dair çok sayıda eser telif edilmiş, bu eserlere şerh ve hâşiyeler yazılmıştır.
Biz bu çalışmamızda naḥiv ilmi alanında İbnu’l-Ḥâcib’in (öl. 646/ 1249) kaleme aldığı el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv ve Birgivî Mehmed Efendi’nin (öl. 981/ 1573) telif ettiği İẓhâru’l-Esrâr fî’n-Naḥv adlı eserleri metot açısından karşılaştırmaya gayret ettik.
İbnu’l-Ḥâcib ve Birgivî Mehmed Efendi’nin anlattığı benzer nahiv konularını, İbnu’l-Ḥâcib’in bahsedip Birgivî Mehmed Efendi’nin bahsetmediği, Birgivî Mehmed Efendi’nin zikredip İbnu’l-Ḥâcib’in zikretmediği nahiv konularını inceledik.
İbnu’l-Ḥâcib, dil bilgisi konularını “İsim”, “Fiil”, “Harf” şeklinde sınıflandırarak anlatırken Birgivî Mehmed Efendi “Âmil”, “Ma‘mûl” ve “Amel” olarak bölümler hâlinde ele almıştır.
İbnu’l-Ḥâcib ve Birgivî Mehmed Efendi’nin anlattığı benzer nahiv konularını şöyle sıralayabiliriz: Fâil, nâib-i fâil, mübteda, haber,
ِ
"ّنإ"
ve kardeşlerinin haberi, cinsini nefy eden"لا"
nın haberi,"سيل"
ِye benzeyen" ام"
ve ِ"لا"
nın ismi, mef‘ûl-u mutlak, mef‘ûl-u bih, mef‘ûl-u fîh, mef‘ûl-u leh, mef‘ûl-u maah, hâl, temyiz, müstesna, ِ" ناك "
ve kardeşlerinin haberi, cinsini nefy eden"لا "
nın ismi,"سيل "
ِye benzeyen"ام"
ve"لا"
nın haberi, muzâfun ileyh, tevâbi‘, na‘t, atıf, tekîd, bedel, atfu’l-beyân, mebnî, mużmer, işâret isimleri, mevsûller, isim fiiller, ses isimleri, mürekkeb isimler, kinâye isimleri, zarflar, marife ve nekre, aded (sayılar), müzekker, müennes, müsennâ, cemi, masdar, ism-i fâil, ism-i mef‘ûl, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafżîl, mâżî, mużârî,130
emir, müteaddî ve müteaddî olmayan fiiller, kalp fiilleri, nâkıs fiiller, mukârebe, medh (övme) ve zem (yerme) fiilleri, harf-i cerler, fiile benzeyen harfler, atıf harfleri, nidâ harfleri, munsarıf ve gayrı munsarıf isimler.
İbnu’l-Ḥâcib, bu konuların yanı sıra tenâzu, iştiġal, tahzîr, taaccüb fiilleri, nûn-u vikâye, fasl zamiri, kıssa (şe’n) zamiri, tenbih harfleri, îcâb (onay) harfleri, zâid harfler, tefsir harfleri, masdar harfleri, teşvik harfleri, tevakku ( beklenti) harfi, istifham harfleri, şart harfleri, rad‘ (engelleme) harfi, sakin dişilik tâ’sının mâzi fiilin sonuna bitişmesi, tenvin, te’kid nûnu gibi konuları da ele almıştır. Birgivî Mehmed Efendi ise bu konulardan bahsetmemiştir.
Birgivî Mehmed Efendi, daha önce zikredilen konuların yanı sıra
"ناك "
nin ismi, âmilin görevi ve türleri, ism-i mensûb, müsteâr isim, kendisinden sıfat mânâsı anlaşılan isim, mânevî âmil, asla ma‘mûl olmayan, daima ma‘mûl olan, aslında ma‘mûl olmayıp ikinci kısmın yerinde bulunduğunda ma‘mûl olan sözcükler, iki isimde âmel eden harflerin ikinci kısmında bulunan, merfû‘u manṣûbundan önce gelen, mübteda ve haberin önüne gelerek anlamı olumsuz yapanِ" لا و ، ام "
harfleri, müzher isim, alem, mahalline, türüne ve sıfatına göre irab çeşitleri gibi konuları da açıklamıştır. İbnu’l-Ḥâcib ise bu konulara değinmemiştir.el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv ve İẓhâru’l-Esrâr fî’n-Naḥv adlı eserlerdeki konuları ve bunlara dair verilen örnekleri de incelediğimiz bu çalışmamızın alanla ilgili ilmî araştırmalarda bulunanlara faydalı olması temennimizdir.
131
KAYNAKÇA
ADIVAR, Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982. ALBAYRAK, Nurettin. Pîr Sultan Abdal. Cilt XXXIV, DİA içinde, yazan
Nurettin Albayrak, 277-278. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
ARSLAN, Ahmet Turan. İmam Birgivî Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrîsâtındaki Yeri. İstanbul: Seha Neşriyat, 1992.
ATÂÎ, Nev‘izâde. Ḥadâiḳu’l-Ḥaḳâiḳ fî Tekmileti’ş-Şakâik. Cilt I. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
ATSIZ, Hüseyin Nihal. İstanbul Kütüphanelerine Göre Üç Bibliyografya. İstanbul: Yaylacık Matbaası, 2015.
BAKTIR, Mustafa. İbn Melek. Cilt XX, DİA içinde, yazan Mustafa Baktır, 175- 176. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
BALTACI, Cahit. XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
BİLMEN, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. Cilt II. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.
BİRGİVÎ, Mehmet. Vasiyetnâme, Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, no:33. COŞKUN, Vildan. Zâtî. Cilt XXXXIV, DİA içinde, yazan Vildan S. Coşkun,
150-151. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmet. Bâkî. Cilt IV, DİA içinde, yazan Mehmet Çavuşoğlu, 537-540. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
ÇÖRTÜ, Mustafa Meral. Arapça Dilbilgisi ve Nahiv. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 2013.
132
DEMİRAYAK, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi Osmanlı Dönemi (Mısır ve Bilâdü’ş-Şam Bölgesi) (922-1217/1516-1802. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2015.
DİKİCİ, Recep. Saçaklızâde ve Osmanlı Dönemi Maraşlı Âlimler. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2014.
DURMUŞ, İsmail. Nahiv. Cilt XXXII, DİA içinde, yazan İsmail Durmuş, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
EBÛ ŞÂME, Şihâbeddin. Kitâbu’r-Ravżateyn fî Aḥbârid-Devleteyn en-Nûriyye ve’ṣ-Ṣalâḥiyye (neşr. Muḥammed ‘Alî Beyżâvî). Cilt V. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
el-AYVANSARAYÎ, Hafız Hüseyin Efendi İbn Hacı İsmail. Ḥadîḳatü’l- Cevâmî. Cilt I. İstanbul: Matbaa-i Âmire, h. 1281.
el-BAĠDÂDÎ, İsmâ‘îl Paşa. Hediyyetü’l-‘Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn veÂsâru’l- Muṣannifîn. Cilt I. İstanbul: Maṭbaatü’l-Behiyye, 1951.
el-BİRGİVÎ, Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender. İẓhâru’l-Esrâr fî’n-Naḥv. el- Memleketü’l-‘Arabiyye es-Su‘ûdiyye : Dâru’l-Minhâc li’n-Neşr ve’t- Tevzî’, 2009.
el-CÜRCÂNÎ, ‘Alî b. Muḥammed es-Seyyîd eş-Şerîf. Mu‘cemu’t-Ta‘rîf ( thk. Muḥammed Ṣıddîḳ el-Minşâvî). Kâhire: Dâru’l-Fażîle, (tsz.).
ed-DÎNEVERÎ, Ebû Muḥammed ‘Abdullah b. Muslim b. Kuteybe. ‘Uyûnu’l- Aḫbâr. Cilt II. Beyrût : Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyye, (tsz.).
el-KÜTÜBÎ, Muḥammed b. Şâkir. Fevâtü’l-Vefeyât ve’ẕ-Ẕeyl ‘aleyhâ (thk. İḥsân ‘Abbâs). Cilt III. Beyrut:ِDâru Ṣâdır, 1973.
ELMALI, Hüseyin. İẓhâru’l-Esrâr. Cilt XXIII, DİA içinde yazan Hüseyin Elmalı, 506. İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
133
es-SUBKÎ, Tâceddîn Ebû Naṣr ‘Abdulvehhâb b. ‘Alî b. ‘Abdulkâfî. Ṭabaḳâtü’ş- Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ. Cilt VIII. Kâhire: Dâru İḥyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, Ḳâhire, 1964.
eṣ-ṢUYÛTÎ, Celâleddîn Abdurraḥmân. Buġyetü’l-Vü‘ât fî Ṭabaḳâti’l- Lüġaviyyîn ve’n-Nüḥât (thk. Muḥammed Ebû’l-Fażl İbrâhîm). Cilt II. Mısır: ِMaṭba‘atü ‘Îsâ el-Bâbî’l-Ḥalebî ve Şürekâh, 1965.
______. el-Eşbâh ve’n-Naẓâir fî’n-Naḥv. Cilt I. Dimeşk: Matbûât Mecma‘i’l- Lüġati’l-‘Arabiyye, 1407/ 1987.
______. Ḥüsnü’l-Muḥâżara fî Târîhî Mıṣr ve’l-Ḳâhire (thk. Muḥammed Ebû’l- Fażl İbrâhîm). Cilt I. Ḳâhire: Dâru İḥyâi Kütübi’l-‘Arabiyye ‘Îsâ el- Bâbî’l-Ḥalebî ve Şürekâh, 1967.
eş-ŞÂFİ‘Î, Kemâleddîn Ebî’l-Fażl Ca‘fer b. Sa‘leb b. Ca‘fer. eṭ-Ṭâli‘us-Sa‘îdِ el-Câmi‘ Esmâ’ Nücebâi’ṣ-Ṣa‘îd (thk. S‘ad Muḥammed Ḥasan). Mısır: ed-Dâru’l-Mıṣriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, Mıṣır, 1966.
GIBB, Hamilton Alexander Rosskeen. Arap Edebiyatı (çev. Onur Özatağ). Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2017.
GOLDZİHER, Ignace. Klasik Arap Literatürü (çev. Azmi Yüksel ve Rahmi Er). Ankara: İmaj Yayınları, 1993.
İBN BÂLÎ, ‘ALÎ. el-İkdu’l-Manzûm fî Zikri Efâżıli’r-Rûm. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., 2018.
İBN FERḤÛN, Burhâneddîn. Dîbâcü’l-Müẕheb fî M‘arifeti A‘yâni ‘Ulemâi’l- Meẕheb (thk. Muḥammed el-Aḥmedî Ebu’n-Nûr). Cilt II. Ḳâhire: Dâru’t- Türâs liṭ-Ṭab‘i ve’n-Neşr. (tsz.)
İBN ḤALLİKÂN, Ebû’l-‘Abbâs Şemseddîn Aḥmed b. Muḥammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâü Ebnâiz-Zemân (thk. Dr. İḥsân ‘Abbâs). Cilt III. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1978.
134
İBN KESÎR, Ebû’l-Fidâ el-Ḥâfiẓ ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Cilt XIII. Beyrut: Mektebetü’l-Ma‘ârif, Beyrût, 1988.
İBNU’L-CEZERÎ, Şemseddîn Ebî’l-Ḫayr Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. ‘Alî. (thk. G. Bergstraesser), Ġâyetü’n-Nihâye fî Ṭabaḳâti’l-Ḳurrâ’. Cilt I. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006.
İBNU’L-ḤÂCİB, ‘Osmân b. ‘Ömer b. Ebî Bekr . Yûnus ed-Düveynî. Kitâbu Emâlî İbni Ḥâcibِ (thk. Dr. Faḫr Ṣâliḥ Süleymân Ḳadâra). Ürdün- Lübnan: Dâru ‘Ammâr-Dâru’l-Ceyl, Ürdün-Lübnan, (tsz.).
______. el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv ve eş-Şâfiye f ‘İlmeyi’t-Taṣrîf ve’l-Ḫaṭṭ (thk. Ṣâliḥ ‘Abdulaẓîm eş-Şâ‘ir). Kâhire: Mektebetü’l-Âdâb, 2010.
İBNU’L-İMÂD, Şihâbeddîn Ebû’l-Felâḥ ‘Abdu’l-Ḥay b. Aḥmed b. Muḥammed el-‘Akerî el-Ḥanbelî ed-Dimeşḳî. Şeẕerâtüẕ-Ẕeheb fî Aḫbâri men Ẕeheb (thk. Maḥmûd el-Ernâûṭ). Cilt VII. Dimeşk- Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1991.
İBNU’L-MUḤİBBÎ, Muḥammed Emîn b. Fażlillâh b. Muḥibbiddîn b. Muḥammed. Ḫulâsetü’l-Eser fî A‘yâni’l-Ḳarni’l-Ḥâdi’l-‘Aşar. Cilt III. Mısır: Maṭbaatü’l-Vehîbe, h.1284.
KAFES, Mahmut. “Arap Dilinde Nahiv İlminin Doğuşu ve Önemi”. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, no. 9-10 (1994- 1995): 101-115.
KÂTİP ÇELEBİ, Muṣṭafa b. ‘Abdullâh. Keşfu’ẓ-Ẓunûn ‘an Esâmî’l-Kütüb ve’l- Funûn. Cilt II. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî. (tsz.)
KEHHÂLE, Ömer Rıżâ. Mu‘cemu’l-Müellifîn Terâcimu Muṣannifî’l-Kütübi’l- ‘Arabiyye. Cilt III. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1993.
KILIÇ Hulusi. el-Kâfiye. Cilt XXIV, DİA içinde, yazan Hulusi Kılıç, 153-154. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
135
_______. İbnu’l-Ḥâcib. Cilt XXI, DİA içinde, yazan Hulûsi Kılıç, 55. Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
MARTI, Huriye. Birgivî Mehmed Efendi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,2011.
MUSTAFA, İbrâhîm, Ahmed Hasan ez-ZEYYÂT, Hâmid ABDULKÂDİR ve Muhammed Ali NECCÂR. el-Mu‘cemu’l-Vasîṭ. Cilt II. el-Mektebetü’l- İslâmiyye li’ṭ-Ṭıbâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, (tsz.).
ÖZCAN, Abdulkâdir. eş-Şaḳâi’ḳu’n-Nu‘mâniyye. Cilt XXXVIII, DİA içinde, yazan Abdulkâdir Özcan, 485-486. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
PEÇEVÎ, İbrahim. Peçevî Tarihi. Cilt I. İstanbul: Âmire Matbaası, h.1283. SÂMİ, Şemseddîn. Ḳâmûsu’l-A‘lâm. Cilt I. İstanbul: Mehran Matbaası, 1889. SÜREYYA, Mehmed. Sicill-i Osmânî. Cilt III. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, 1996.
ŞEŞEN, Ramazan. Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, İstanbul: Çağ Yayınları, 1987. TAHİR, Mehmet. Osmanlı Müellifleri. Cilt I. İstanbul: Maṭbaa-i ‘Âmire,
h.1333.
TAŞKÖPRİZÂDE, Aḥmed b. Muṣṭafa. Miftâḥu’s-Se‘âde Miṣbâḥu’s-Siyâde fî Mevżû’âti’l-‘Ulûm. Cilt I. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1985.
ULUDAĞ, Süleyman. İbnu’l-Fâriż. Cilt XXI, DİA içinde, yazan Süleyman Uludağ, 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
UNAN, Fahri. “Osmanlı Medrese Uleması: İlim Anlayışı ve İlmî Verim.” Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Sosyal Bilimler Dergisi, (tsz.) : 23.
136
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Cilt II. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
ÜRÜN, Ahmet Kâzım Ürün. Klasik Arap Edebiyatı. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2015.
YÜKSEL, Emrullah. Birgivî. Cilt II, DİA içinde, yazan Emrullah Yüksel, 191. İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
ELEKTRONİK KAYNAKLAR
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-Ansiklopedisi/Detay/Turkiye- Balikesir-PIR-ALI-EFENDI/71, İnternet Erişim Tarihi: 10.02.2019.
http://www.ttk.gov.tr/genel/tarih-cevirme-kilavuzu/, İnternet Erişim Tarihi: 26.01.2019.
137 İNDEKS Şahıs Adları ‘Abdulaẓîm el-Münẕirî, 10 ‘Abdullah Karamânî, 33 ‘Abdulmun‘ım b. Yaḥyâ, 3 ‘Abdulmü’min ed-Dimyâṭî, 10
‘Abdurraḥmân b. Seydî ‘Alî Efendi, 32 ‘Abdurrâhman Efendi, 32
‘Abdurraḥmân-ı Câmî, 51
‘Alî b. el-Ḥasen el-Muḥaddis Ebû Muḥammed b. ‘Asâkir ed-Dımeşḳî eş- Şâfi‘î, 13
‘Alî b. Muḥammed İbnu’s-Sâ‘âtî, 26 ‘Alî el-Ḥarîrî, 4
Abdulfettâh b. Yûsuf el-Mar’aşî, 56 Abdulhalim Efendi, 56
Abdullaṭîf el-Baġdâdî, 25
Abdurraḥmân b. Seydî ‘Alî Efendi, 38 Abdurrahman Efendi, 32, 38, 56 Abdüllaṭif el-Baġdâdî, 28 Adalı Şeyh Mustafa, 50 Âhî, 53 Ahmed Paşa, 53 Alî el-Kâri, 37 Ali, 31, 34, 35, 38, 54 Atâullah Efendi, 33, 34, 39, 47 Bâbertî, 46, 47 Bahâeddîn Zuheyr, 25, 27 Bâkî, 53, 134 Beyżâvî, 2, 37, 51, 134
Birgivî Mehmed Efendi, IV, V, VI, VII, 1, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 63, 69, 70, 71, 72, 73, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 137 Burhâneddîn el-Merġinânî, 31, 38 Cemâleddîn b. Mâlik, 17 Cemâleddîn İbnu’l-Ḥâcib, 22 Cilyânî, 26
Dâvud b. ‘Abdilmelik el-Mu‘aẓẓam ‘Îsâ b. el-‘Âdil, 17
Ebû ‘Abdullâh Muḥammed b. Aḥmed b. Ḥâmid el-Ertâḥî, 10
Ebû ‘Alî b. el-Celâl, 10 Ebû ‘Alî el-Fârisî, 19, 23 Ebû ‘Amr b. el-‘Alâ’, 62
Ebû Bekr b. ‘Omer b. ‘Alî b. Sâlim el- İmâm Rażiyuddîn el-Ḳosniṭînî en- Naḥvî eş-Şâfi‘î, 16
Ebû Bekr Ḳâżî el-Mâristân, 12 Ebû Hafs ‘Omer İbnu’l-Fâriż, 26 Ebû Ḥâmid el-Ġazzâlî, 35 Ebû Hanîfe, 41
Ebû Manṣûr el-Ebyârî, 7, 10, 11, 14 Ebû Muḥammed ‘Abdulmu’min b. Ḫalef et-Tûnî eş-Şâfi‘î, 16
Ebû Muḥammed İbn Asâkir, 14 Ebû Muḥammed Sebṭu’l-Ḫayyâṭ, 12 Ebû Mûsâ b. Abdilaẓîẓ, 20
Ebû Ṭâhir ‘İsmâ ‘îl b. Ṣâliḥ b. Yâsîn, 14
Ebû Temmâm, 24
Ebû’l-‘Abbâs Aḥmed b. el-Müneyyir, 6 Ebû’l-Cûd el-Laḫmî, 10, 13
Ebû’l-Fażl Bahâeddîn Muḥammed b. Yûsuf el-Ġaznevî, 14
Ebû’l-Fażl el-Ġaznevî, 10, 12
Ebu’l-Feth Muḥammed b. ‘Alî el- Ḳuşeyrî, 11
Ebû’l-Ḥasan b. Mufażżal, 15
Ebû’l-Ḥasen el-Ebyârî ‘Alî b. İsmâ‘îl b. ‘Alî, 13
Ebû’l-Ḥasen eş-Şâzelî, 13
Ebû’l-Ḥasen Şemseddîn ‘Alî b. ‘İsmâ‘îl el-Ebyârî, 7, 14
Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Muḥammed et-Tilimsânî, 26
Ebû’l-Ḳâsım el-Bûṣîrî, 10, 12 Ebû’l-Ḳâsım ez-Zemahşerî, 1
Ebû’l-Ḳâsım Hibetullâh b. ‘Alî el- Bûsîrî, 14
138 Ebû’l-Ḳâsım Hibetullâh b. Senâi’l-
Mulk, 25
Ebu’l-Leys es-Semerkandî, 35 Ebu’ṭ-Ṭâhir b. ‘Avf, 13
Ebû'l-‘Abbas el-Mürsi Mescidi, 6 Ebûssuûd Efendi, 33, 36 ed-Dimyâṭî, 16 el-Aḥfeş, 62 el-Âmidî, 21 el-Bekrî, 29 el-Cemâl b. el-Ḥâcib, 12 el-Ferazdaḳ, 61, 86 el-Ferrâ’, 62 el-Ḳâsım b. Asâkir, 13
el-Ḳâsım b. el-Ḥâfıẓ Ebî’l-Ḳâsım, 13 el-Ḳâżî el-Fâżıl, 25
el-Ḳâżî Faḫreddîn el-Mıṣrî, 8 el-Kencî, 3 el-Kisâî, 62, 74 el-Mekîn b. el-‘Amîd, 28 el-Melikü’l-Eşref Mûsâ, 4 el-Melikü’n-Nâṣır Dâvud b. ‘Îsâ, 4 el-Melikü’n-Nâṣır, 4, 17 el-Müberred, 62 el-Münzirî, 16 el-Yâfi‘î, 5
en-Nâṣır Dâvud b. el-Melik el- Mu‘aẓẓam ‘İsâ, 18
er-Reşîd el-Aṭṭâr, 12
es-Sâḥib Şerâfeddîn ‘Abdulazîz b. Muḥammed el-Enṣârî, 26
eṣ-Ṣâliḥ b. Ebî Şâme, 6 es-Seḫâvî, 12
eş-Şâṭıbî, 10
eş-Şâṭibî, VIII, 3, 11, 12 eş-Şerîf Nâṣır, 13
eş-Şerîf Taḳiyuddîn ‘Alî b. ‘Abdillâh b. Abdilcebbâr, 13 ez-Zeccâc, 62 ez-Zehebî, 55 eẕ-Ẕehebî, VII, 3, 10 ez-Zemaḫşerî, 17, 18, 23 eż-Żiyâu’l-Muḳaddesî, 12 Faḫr Ṣâliḥ Süleymân Ḳadâre, 7 Faḫreddîn el-Cârberdî, 20 Fâṭımâ bint Sa‘d el-Ḫayr, 14 Fatih Sultan Mehmed, 52
Gazi Emir, 40 Ġazzâlî, 35
Ḫalîl b. Aḥmed, 62
Ḫalîl b. Saâde el-Hüveyyî, 7, 14 Halîlî-i Mar’aşî, 56
Hasan, 54
Haseki Hürrem Sultan, 52 Hızır Bey, 51
Hocazâde Abdunnasir Efendi, 39 Ḥuseyn ed-Diyârbekrî, 55 Hüseyin, 1, 30, 34, 39, 40, 54, 133, 134, 135 Hz. Peygamber, 26, 41, 54 Hz. Muḥammed, 55 Hz.Osman, 43 II. Bayezid, 53 II. Selim, 31, 33 III. Mehmet, 32 İbn ‘Asâkir, 22 İbn ‘Avf ez-Zührî, 16 İbn Avf, 24 İbn Cubeyr, 25 İbn Cübeyr, 7, 14 İbn Ferḥûn, 8 İbn Ḫalîl, 12 İbn Ḥallikân, 29 İbn Ḫallikân, 3, 6, 10 İbn Hişam, 55 İbn Mâlik, 15 İbn Melek, 49, 133 İbn Millî, 16 İbn Mu‘ṭ, 16 İbn Senâi’l-Mulk, 26 İbn Şâs, 8, 21 İbn Şeddâd, 24
İbn Uneyn Muḥammed b. Naṣrillâh b. Mekârim, 26
İbnu’l-Cezerî, 3, 10 İbnu’l-Esîr, 25, 28
İbnu’l-Ḥâcib, IV, V, VII, 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 51, 57, 61, 62, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 125, 126, 132, 137 İbnu’l-Kıftî, 29
139 İbnu’l-Müneyyir, 15 İbnu’ṣ-Ṣalaḥ, 4 İmâdeddîn el-İsfehânî, 27