Islahat Fermanı Tanzimat Fermanı’ndan on yedi yıl sonra, Paris Antlaşması’nın imzalanmasından altı hafta önce 28 Şubat 1856’da bütün bakanlar, yüksek memurlar, şeyhülislam, patrikler, hahambaşı ve cemaat ileri gelenleri önünde okunmuş ve ilan edilmiştir. Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı gibi Osmanlı Devleti’nde yapılması kararlaştırılan yeni bir düzenin programını ortaya koymaktadır. Tanzimat Fermanı’nın bir devamı olarak kabul edilse de hazırlanış şekli, etkileri ve yapısıyla
130 Halil İnalcık, Osmanlı ve Modern Türkiye, ed.: Tuğçe İnceoğlu, Timaş Yayınları, İstanbul, 2013, s.62.
131 Ayşenur Akpınar Gönenç, Sivil Toplum Düşünsel Temelleri Ve Türkiye Perspektifi, Altkitap Yayınları, Ankara, 2001, s.75.
52 ondan birçok noktada ayrılır. Bu yeni fermanın hazırlanmasında Reşit Paşa’nın etkisi olmamış, reformu Ali ve Fuat Paşalar gerçekleşirmiştir.132
Bu yeni Islahat dalgasının başlamasındaki en önemli etken Kırım Savaşı’dır. Kırım Savaşı’ndan sonra Batı Avrupa ülkelerinin Tanzimat Fermanı’yla vaat edilen reformların gerçekleşmemesi üzerine yaptıkları baskıdan dolayı Islahat Fermanı bir çare olarak düşünülmüştür.133Kırım Savaşı sonunda Osmanlı Rusya’ya karşı kazanmış ve bu savaşın sonucunda 1856 yılında Paris Barış Antlaşması imzalanmıştır. Bu savaşta Osmanlı Rusya’ya karşı tek başına zafer kazanmamıştır, Avrupalı bağlaşıklarının yardımıyla kazanmıştır. Nitekim imzalanan Antlaşma, Osmanlı Devleti’ni ilk kez Avrupa Uluslararası Topluluğu’na kabul etmiş ve devletin bağımsızlığıyla toprak bütünlüğü Avrupa devletlerinin ortak güvencesi altına koymuştur. Bu hüküm Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda içine düştüğü durumu açıkça göstermektedir. Artık Osmanlı Devleti kendi bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü kendisi koruyacak durumda değildir. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin çok pahalıya gelen yıkıcı bir savaşı yürütebilmek için Avrupalı bağlaşıklarından, ödeme kapasitesinin çok üzerinde borç para almıştır. Zaten endüstrisinin gelişmesi 1838 Ticaret Sözleşmesi’yle engellenen devlet, bu borçların altından kalkamamış ve bunların neticesinde Avrupa devletlerinin mali denetimi altına girmiştir. Bu sırada Paris Barış Antlaşması, Osmanlı Devleti’nde ilan edilen Islahat Fermanı’nı Avrupa devletlerine duyurmuştur.134
Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’ndan bağımsız düşünülemez, çünkü Tanzimat Fermanı’nda ileri sürülen vaatlerin gerçeklemesine ilişkin bir dizi somut tedbirleri içermektedir. Bu tedbirler kısaca; Bütçe yapılması, bir bankanın kurulması, ekonomik kalkınma için Avrupa sermayesi ile o ülkenin yetkili uzmanlarının çağrılması, karma mahkemelerin kurulması. İşte Fermanda bahsi geçen bu tedbirler doğrultusunda 1856 ıslahatı Osmanlıların ekonomik, kültürel ve toplumsal dışa bağımlılığı daha da artıran bir yapıda olduğu görülmektedir. Kırım Savaşı galipleri, Batı Avrupa devletlerinin de isteği budur. Islahat Fermanı’nın önemli bir noktası;
yerel yönetimler ve cemaat meclislerinde halkın temsil edilmesi düşüncesini tartışmaya başlayan ilk resmi bildirge olmasıdır. Fakat bu temsil sistemi, o günün
132 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996, s.116.
133 Çavdar, age, s. 26.
134 Sander, age, s.309-310.
53 koşulları içerisinde Müslüman halktan çok gayrimüslim tebaa için etken olarak görülmüştür. Bu özelliğinin neticesinde de Islahat Fermanı için dışa dönük, Hristiyanlara yönelik ıslahat da denmektedir.135
Islahat Fermanı’nın Hristiyanlara yönelik algılanması şöyle açıklanabilir, esasen Ferman, Tanzimat Fermanı’ndaki temel haklar güvenesinde eşitlik esasını eklemekte ve birçok noktada Hristiyanlarla Müslümanlar arasında eşitlik sağlamayı amaçlamıştır. Ancak Müslümanlar için herhangi bir yeni hak söz konusu olmadığı ve Hristiyanların yararına hükümler içerdiği için Müslüman tebaayı memnun ettiği söylenemez. Bununla beraber ilerleyen dönemlerde Islahata dayanan yabancı devletler Osmanlı Devleti’nin iç işlerine daha çok karışmaya başlayacaklardır.
Islahat Fermanı’nın getirdiği hükümlerden ortaya çıkan amaç, imparatorluk içindeki herkese Osmanlı yurttaşlığını vermekti. Buna örnek olarak; yasalar önünde eşitlik, dini fark gözetilmeksizin herkese memur olabilme hakkı, din yetkilerinin sivil otoritesinin kaldırılması, ordunun hem Müslüman hem de gayrimüslim tebaaya açılması, vergi reformu ve rüşvetle mücadele Fermanın getirdiği yeniliklerdir. Ayrıca Islahat Fermanı Osmanlı Devleti için yeni bir devrin kapılarını aralamıştır, nitekim 1856 yılından sonra bunun etkisiyle, batının liberal düşünceleri dolaşmaya başlamıştır.136 Islahat Fermanı’nın o zamana kadar millet-i hakime olan Müslümanlardan bu imtiyazlı durumu alıp, din farkı gözetmeksizin bir Osmanlı vatandaşlığı kurmaya çalışma durumu, Müslüman tebaanın tepkisine eş olarak onlardan sonra birinci sırayı işgal eden Rumlar da bu sırayı kaybettiklerine üzülmüşlerdir. Fakat bununla beraber asıl Ferman’ın etkisi bu amaçlanan beraberliğin tersine çevrilip, gayri Müslimlerle yabancıların kendilerine sağlanan hukuksal imkanları; mali kaynaklar, organizasyon bilgileri ve Batı diplomatik desteği sayesinde, Müslüman tebaayı çok geride bırakır şekilde kullandıkları görülmüştür.
Bundan sonra Türk düşünürlerin çoğu bu iktisadi gelişme farkını Batı’ya verilmiş ödünlerin sonucu olarak görmüşlerdir.137
Hem Tanzimat Fermanı hem de Islahat Fermanı’yla Osmanlı İmparatorluğu’nda yeni bir siyasal görüş şekil almaya başlamıştır. İmparatorluk toprakları üzerinde yaşayan herkese tek vatandaşlık sıfatı altında, fakat İmparatorluğun İslami geleneklerine zarar
135 Çavdar, age, s.26.
136 Sander, age, s.311.
137 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, der. Mümtaz’er Türköne- Tuncay Önder, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.14.
54 gelmeksizin eşit hak ve vazifeler tanımak fikri, azınlıkları imparatorluğa bağlamak ve onları bağımsızlık emellerini yatıştırma amacı olarak düşünülmüştür.138