Immanuel Kant’ta Kamusallık: Aleniyet ve Akıl

Tüm modern düşünürlerin -en büyüğü olmasa bile- en büyüklerinden birisi olan Alman Immanuel Kant, hem felsefe de hem de tüm entelektüel disiplinlerde derin ve kalıcı bir etki yapmıştır (Marshall, 1999: 380). Şiarı; bilimi temellendirmek, dinin ve ahlakın rasyonelliğini savunmak olan Kant aynı zamanda eleştirel felsefenin babası olarak bilinmektedir. “O, herhangi bir çıkar ahlakına en şiddetle karşı çıkan filozofların başında gelir. Kant bir hümanisttir. İnsan her şeyin başında gelir. Ancak arzuların, eğilimlerin, tutkuların sahibi olan insan değil. Kant insanı insan yapan, onu diğer varlıklardan ayıran gerçek insani özelliğin onun aklı, saf aklı olduğunu düşünür” (Arslan, 2009: 170). Bu düşünüş, çalışmamızın bağlamı olan kamusallık düğümü için bize kapı aralamaktadır.

“Kamuoyu terimi henüz Alman diline yerleşmeden önce, burjuva kamusallığı fikri, Kant’ın ‘aleniyet’ ilkesini hukuk ve tarih felsefesi açısından geliştirmesiyle teorik olgunluğa sahip bir yapıya kavuşmuştur (Habermas, 2014: 200). Saf Aklın Eleştirisi’ nde önemli önermeleri vardır. Ona göre insan önemlidir ve değerlidir. “Çünkü insan otonom bir varlıktır. O kendi yasasını kendi koyar. Yani aklını kullanarak yasa koyma özgürlüğüne sahiptir” (Arslan, 2009: 170). Kendi başına pratik saf aklı kullanarak, kendi ahlak yasasını koyabilir. Kamusallığın olmaması halinde adaletinde olmayacağı, onun bir başka önemli önermesidir. Evrensel bir etik ilke

39

belirlemeye çalışırken, siyaset ve etiğin uzlaşım alanı olarak ‘kamusallık’ ilkesini ortaya koymuştur. Bu ilke ona göre, adaletin dayanak noktalarından biridir. Kamusallık ilkesi aleniyet ve kamuya karşı açıklık gerektirir. Aleniyeti siyasal egemenliğin, kamusal akıl karşısında çıplaklaşması olarak gören ve fazlasıyla önemseyen Habermas, tam da bu nedenle kendi kamusallık kuramında aleniyet ilkesini sık sık vurgulamayı ihmal etmeyecektir. Diğer insanların haklarını etkileyen eylemlerin bütünü kamusallık ilkesi ile uyumlu değilse adil de olamayacaktır. Başkalarının hakkında olan tüm siyasal eylemlerin, aleniyete ehil olduğu ölçüde, akla ve ahlaka de ehil olduğunu tartışmaktadır. Dolayısıyla bizler, siyasetin nasıl daha adil olacağı ile ilgili kafa patlatırken, Kant’ın kamusallık ilkesine neden sıkı sıkıya sarıldığını bu noktada anlayabiliriz.

Kant’ı, kamusal alan sınırları içinde anlamaya çalışırken ‘ahlak’ ve özellikle ‘aleniyet’ kavramları bize önemli bir tutamak sunmaktadır. Kant’ın kamusallık bağlamındaki esas görüşlerine varmaya çalışırken sık sık karşımıza çıkan yol uğraklarından biri de ‘akıldır’. “Aydınlanma düşüncesi kamusallığı ‘akıl’ çerçevesinde ve ‘akıl aracılığıyla eleştiri’ olarak ele almaktadır. Aydınlanma, kamusallık ilkesinin gelişmesiyle ulaşılabilecek bir durumdur; aklın kamusal kullanımının yaygınlık kazanmasıdır. Kant, kamusallık ilkesini hukuk ve tarih felsefesi bakımından geliştirmiş, onu hem hukuk düzeninin ilkesi hem de aydınlanmanın yöntemi olarak ele almıştır” (Kalaycı, 2013: 13). O, bizzat yasamanın kendisini akıldan kaynaklanan bir halk idaresi olarak görmektedir. Yasalar akıl yürüten kamusal bir topluluğun vardığı ‘kamusal bir mutabakattır’. “Herkes için hukuken yapılabilecek ve yapılamayacak şeyleri belirleyen bir kamusal yasa, bütün hukukun kendisinden kaynaklandığı ve bundan dolayı hiç kimseye haksızlık yapamaması gereken bir kamusal iradenin edimidir. Lakin böyle bir irade, herkes herkes hakkında dolayısıyla herkes kendi hakkında karar verdiğinden, bütün halkın iradesinden başka bir şey olamaz” (Habermas, 2014: 205-206). Ödev ahlakına, ödev bilincine yaptığı davet ile tanınan Kant, her ortak varlıkta kendisine tutunmak isteyeceğimiz yasaları bu aksiyomla değerlendirmektedir. İnsanlık ödevinin bir gereği olarak, aklın kamusal kullanımını kaçınılmaz olarak yorumlamaktadır. Akıl yürüten kamusal topluluk “ortak varlığın” sorunları üzerinde uzlaşma sağladığı zaman yurttaşlardan oluşan kamusal topluluk biçimini alacaktır. Aydınlanma da budur. Ne var ki, Aydınlanmanın gerçekleşmesi,

40

siyasetin ahlak yasası çerçevesinde yapılmasına bağlıdır: “Siyaset, ilkin ahlaka gerekli saygıyı göstermeden bir adım bile atamaz” (Kant, 1984: 260). Siyaset, ahlak ve hukuk arasında bir arabulucu olan kamusal alan da, pratik aklın koşulsuz buyruğu tarafından belirlenen özgür, tarafsız ve iletilebilir düşüncelerin serbest ve ‘aleni’ bir şekilde dile getirildiği bir eleştiri ortamıdır. Böylesi bir kamusal alanın gelişmesi, dünya barışını sağlayacak olan Uluslar Federasyonuna doğru yol alan gerçek bir ilerlemenin önünü açacaktır. Bu ilerleme, yasallığın ilerlemesidir. Kant’ın kamusallık ilkesi, siyasetin ahlakla uyumunu güvence altına alabilecek bir ilkedir (Kalaycı, 2013: 13-14).

Kant, siyasal işlev görev kamusallığın şartlarını belirlerken daima serbestçe rekabet eden mal sahiplerinin özel özerkliğe bırakılmış toplumsal ilişkilerine vurgu yapmaktadır. Ona göre siyasal akıl üreten kamusal topluluğa yalnızca mülk sahipleri dâhil olabilirler. Doğal olanlar dışında (yani çocuk ya da kadın olmamak) şahsın kendi kendinin efendisi olması, yaşamak için başkalarından kazanç elde etmek zorunda olmaması, ortak varlık dışında hiçbir şeye ya da kimseye hizmet etmemesi, aklın kamusal kullanımı yetkisi için önemlidir. Böylece mülk sahibi olmayanlar, kamusallık ilkesi ihlal edilmeden özel şahısların oluşturduğu siyasal düşünce üreten kamusal topluluğun dışında bırakılmış olurlar. Onlar bu anlamda vatandaş da değildirler; yalnızca yetenek, çalışkanlık ya da talih yardımıyla bu konuma erişmesi mümkün olan şahıslardır; sırf yasaların himayesinden yararlanan ancak yasaları bizzat yapma hakkına sahip olmayan şahıslardır yani. (Habermas, 2014: 209-211) Bu noktada Fransız ahlak düşünürü C. Peguy’un Kant ile ilgili sözleri anımsanabilir: ‘Kant’ın elleri temizdir, ancak elleri yoktur’ (Arslan, 2009: 276). Öyledir. Çünkü görülebileceği gibi her ne kadar, Kant siyasi yönetim için kamusallık ilkesi çerçevesinde; aleniyet, tarafsızlık ve etik eylem ilkeleri belirlemiş olsa da bu genel ilkeler, adalet sorusuna yanıt vermekten oldukça uzakta gibi durmaktadır.

Kant’ın çalışmaları içinde geçen önemli antinomiler Habermas’ın gözünden kaçmamıştır. Kant’a göre önceleri siyasal düsturlar, saf hukuksal ödev kavramından hareket etmek zorundaydı. Her devlet, bu düsturlara uyulması halinde ortaya çıkması umulan bir refah ve mutluluk bekleyebilirdi. Ancak daha sonra siyasal erdemin; mutluluk konusunda kayıtsız kalamayacağı ile ilgilendi. Siyasetin sahici ödevi olarak ‘kamusal topluluğu kendi halinden memnun kılmak’ olarak gördü (Habermas, 2014: 213). Bu ve benzer çatışkılar; Kant’ın kamusallık ilkesinin haklara yönelik bir talep

41

oluşturmaktan çok, özgürlüklerin kısıtlanmaması için nelerin yapılmaması gerektiği konusunda önermelerde bulunduğu ile igilendiğini gösterir. Bu yönde bir liberal inancı paylaştığı ile ilgili bir ipucu taşımaktadır. Kant’ın kurduğu köprü ile bundan sonraki başlıkta liberallerin kamusallık yorumuna yer verilecektir.

1.3.2.Locke, Mill ve Tocqueville’de Kamusallık: Liberal Kamu Yorumu