İzmir Sancağı

H.1323 (1905/1906) tarihli Aydın Vilayet Salnamesi’ne göre, İzmir sancağının toplam nüfusu 610.566’dır (bk. Tablo 5). Müslümanların sayısı 331.490, Rumların sayısı 187.270, Ermenilerin sayısı 10.485, Yahudilerin sayısı 23.692 ve diğer unsurların sayısı ise 57.629’dur. Müslümanlar, toplam nüfusun %54,29’unu, Rumlar %30,67’sini, Yahudiler %0,38’ini oluştururken diğer unsurlar ise sancak nüfusu içerisinde %11’lik bir paya sahiptiler.

Çoğunlukla sahil kesimine yerleşmiş olan Rumlar, Çeşme, Foçateyn, Karaburun ve Urla gibi sahil kazalarında nüfusun çoğunluğunu oluşturuyorlardı. Çeşme kazasında, 1850 yılında, Türklerin oranı %19,1 iken73_{, 1906 yılına} gelindiğinde bu oran neredeyse yarı yarıya düşüş göstermiş ve %10’lara gerilemiştir. Tire, Ödemiş, Bergama, Bayındır, Nif ve Menemen gibi denizden nispeten uzak kazalarda, nüfus büyük oranda Müslümanlardan oluşmaktadır. İzmir sancağı içerisinde yaşayan Yahudilerin %84’ü İzmir kazasında, %8’lik bir kesimi ise Tire’de 70 Karpat, age., s.336-337. 71 Age., s.366-367, 392-395. 72 _{Yılmaz, agm., s.24.} 73 _{Karpat, age., s.133.}

ikamet etmektedir. Aynı şekilde Ermeni nüfusun da %72’si İzmir Kazası’nda yaşarken, %10’luk bir kesim de Ödemiş’te ikamet etmektedir.

Kazalara göre nüfus yoğunluğuna bakıldığında, toplam nüfusun %37’si İzmir kazasında, %12’si Bergama’da, %11’i Ödemiş’te, %7’si Tire’de ve geriye kalan %33’lük kısım ise diğer 8 kaza içerisinde yaşamaktadır. İzmir kazasında ikamet eden nüfusun ise %35’ünü Müslümanlar, %31’ini Rumlar, %22’sini çoğunlukla yabancı devlet tebaasından olanlar oluşturmaktadır. 1914 tarihinde, İzmir kazasında 100.356 Müslüman, 73.676 Rum, 10.061 Ermeni, 24.069 Yahudi ve 2851 diğer unsurlar olmak üzere toplam 211.013 Osmanlı vatandaşı ikamet etmekteydi74_{. Diğer nüfus} tablolarında karşılaşılan ve sayısı 50.000 civarında olan yabancı ülke vatandaşları da bu tabloya dâhil edilirse, yaklaşık 261.000 kişinin İzmir kaza merkezinde yaşadığından bahsedilebilir. Arşiv belgelerinden anlaşıldığı kadarıyla, 1914 yılında İzmir’de ikamet eden 3446 İtalya vatandaşı vardır75_.

İzmir kaza merkezinde, 1913 yılı içerisinde 46 mescit, 30 kilise, 22 cami, 11 havra bulunuyordu. Toplam hane sayısı 2534 iken 1652 bekâr odası, 51 adet Rumhane ve 79 adet Yahudhane vardı. 30 Türk okuluna karşılık, 23 Rum okulu, 11 yabancı okul, 8 Yahudi okulu ve 8 Ermeni okulu mevcuttu76_.

19. yüzyıl başlarında, Yunan ayaklanması nedeniyle nüfusu büyük oranda azalan77 Bergama’nın, 19. yüzyıl ortalarında nüfusu 15.000 civarındadır78. 1837 yılındaki veba salgını, 1847 yılındaki sel felaketi Bergama’nın nüfusunu önemli ölçüde kırarken, 1853 yılında başlayan büyük yangınla da şehirde pek çok iş yeri ve bina kül olmuştur79_{. Ancak gerek ticari faaliyetlerin yüzyılın sonlarında gittikçe} artması ve gerekse savaşlarda kaybedilen topraklardan gelen göçmenler nedeniyle, yarım yüzyılda Bergama nüfusu yaklaşık 5 kat artmıştır. Bu artış sadece Müslüman

74

Age., s.362-363.

75 _{BOA, DH.ŞFR 473/65.}

76 _{Raif Nezihi, İzmir’in Tarihi, haz. Erol Üyepazarcı, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayını, İzmir}

2001, s.9.

77

Charles Mac Farlane, Constantinople in 1828. A Residence of Sixteen Months in the Turkish Capital and Provinces: With a Account of the Present State of the Naval and Military Power, and of the Resources of The Ottoman Empire, 2nd Edition, Saunders and Otley, London 1829, s.329.

78

George Fowler, Turkey, or, a History of the Origin, Progress and Decline of The Ottoman Empire, London 1854, s.322.

nüfus üzerinde değil, aynı zamanda Rum nüfusta da yaşanmıştır. Karpat’a göre, Bergama ve nahiyelerinde 1831 yılında hiç Rum yokken80_{, Mac Farlane’e göre, 1828} yılında 300 kadar Rum yaşamaktadır81_{. 20. yüzyıl başlarında ise bu rakam, tabloda} belirtildiği üzere 9.397 olarak salnameye yansımıştır.

Çeşme, Karaburun, Foça ve Urla, Rumların yoğun olarak yaşadığı sahil kazalarıdır. Bu kazalardaki hayat, büyük oranda denizcilikle alakalıdır denilebilir. Ancak buraların diğer bir özelliği de, üzüm zeytincilik açısından cazip olmasıdır ki, Karaburun’un en önemli ihraç malzemesi üzümdür82_{. Karaburun’da 1 adet ibtidaî} mektebi bulunmakta ve bu okulda 22 öğrenci öğrenim görmektedir. Bunun haricinde kaza içerisinde mahalle mektepleriyle birlikte 36 okul bulunmaktadır83_.

Çeşme’nin Sakız Adası’na yakınlığı, Rumlar için kazayı çekici kılan faktörlerdendir. 1890 yılına ait nüfus oranlarını paylaşan Aktepe, Çeşme merkez kaza nüfusunu 9871, Alaçatı nüfusunu ise 30.706 olarak ifade etmiştir. Çeşme merkez kazada 381 dükkân, 5 mağaza, 18 fırın, 1 hamam, 13 değirmen, 2 yağhane, 4 cami, 1 mescit, 1 Rifaî tekkesi, 5 kilise, 1 havra, 1 kütüphane ve dördü Müslüman okulu olmak üzere 9 okul bulunmaktaydı84_{. Bu bilgiler ışığında, Çeşme’de yaşayan} insanların, ikamet etmek için Alaçatı’yı tercih etmekle beraber, iktisadi faaliyetleri için Çeşme’ye gidip geldikleri söylenebilir. 1908 yılında ise Çeşme kazasında toplam 8628 ev, 1185 dükkân, 28 fırın, 3 hamam, 62 un değirmeni, 322 oda, 20 cami, 3 tekke, 2 medrese, 40 kilise, 3 havra, 22 çeşme ve 1 balıkhane bulunmaktadır. 1908 salnamesine göre Çeşme kazasında, 38 öğrencili rüşdiye, 110 öğrencili mekteb-i ibtidaî, 150 öğrenci kız mektebi, 44 öğrencili Rum erkek rüşdiyesi, 568 öğrencili Rum erkek ibtidaîsi ve 180 öğrencilik Rum kız mektebi bulunmaktadır85_.

80 _{Karpat, age., s.230.}

81

Mac Farlane, age., s.329.

82

Cahit Telci, XX. Yüzyılın Başlarında (1900-1930) Karaburun, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 1992, s.92

83

Agt., s.69

84 _{Münir Aktepe, “Çeşme”, İA, C 8, TDV Yayınları, İstanbul 1993, s.288.} 85

Salname-i Vilâyet-i Aydın, 1326 Sene-i Hicriyesine Mahsus, Def’a 25, Vilayet Matbaası, (Tarihsiz), s.256-257, 259.

3 Müslüman ve 4 gayrimüslim okulunun bulunduğu Urla kazasında, 1908 yılında 6932 hane, 483 dükkân, 5 han, 3 hamam, 2 fabrika, 46 un değirmeni, 14 cami, 11 mescit, 1 tekke, 9 kilise, 1 havra ve 1 gureba hastanesi vardır86_.

Öğretim alanında İzmir’in gelişmiş kazalarından birisi olan Tire’de 28 medrese, 5 erkek ibtidaî mektebi, 3 kız ibtidaî mektebi, 2 Rum ve 1 yahudi okulu bulunmaktadır. 1908 yılında, Müslüman okullarında okuyan öğrenci sayısı toplam 615, Rum öğrenci sayısı 483 ve Yahudi öğrenci sayısı 150’dir. Tire’de ayrıca 1 telgrafhane, 3 karakol, 32 cami, 66 mescit, 11 tekke, 1 kütüphane, 3 kilise, 2 havra, 2 gureba hastanesi bulunmaktadır87_.