İstek Kipinin Hikayesi 154 

T e k i l 1 Men Fiil + -ğalı, -geli, -qalı, -keli + tur, jür, otır, jatır + edi + II. tip kişi

ekleri

Barğalı jatır edim, aytgalı tur edim, ketkeli jür edim, istegeli otır edim

2 Sen Barğalı jatır ediᶇ, aytgalı tur ediᶇ, ketkeli jür ediᶇ, istegeli otır ediᶇ

Siz Barğalı jatır ediᶇiz, aytgalı tur ediᶇiz, ketkeli jür ediᶇiz, istegeli otır ediᶇiz

3 Ol Barğalı jatır edi, aytgalı tur edi, ketkeli jür edi, istegeli otır edi Ç o ğ u l

1 Biz Barğalı jatır edik, aytgalı tur edik, ketkeli jür edik, istegeli otır edik

2 Sender Barğalı jatır ediᶇder, aytgalı tur ediᶇder, ketkeli jür ediᶇder, istegeli otır ediᶇder

Sizder Barğalı jatır ediᶇizder, aytgalı tur ediᶇizder, ketkeli jür ediᶇizder, istegeli otır ediᶇder

3 Olar Barğalı jatır edi, aytgalı tur edi, ketkeli jür edi, istegeli otır edi

Tablo 62 (KT Gelecek Zamanın Hikayesi)

Bu yapının olumsuzu fiil kök ve gövdelerinin ardından eklenen –GAII ekinden sonra kullanılan tur, jür, otır, jatır unsurlarından sonra ilave edilen -GAn sıfat-fiilinin ardından joq edatının getirilmesiyle barğalı jatqan joq edim şeklinde; soru şekli ise -Ma soru ekinin edi ek-fiilinden önce getirilmesiyle yapılır. barğalı jatqan ba ediᶇ ?

Baqırı bala quwırdaqtı jaña tüsirgeli jatır edi. (87/19/II) “Kovacı çocuk, kavurmayı yeni indirmek üzereydi.”

4.2.1.5 İstek Kipinin Hikayesi  

İstek kipinin hikayesi Eski Türkçede “qıl- ayın är-ti” ve “ qıl- ayın är-gäy”, “kılaydım” örneklerindeki kalıplarıyla çekimlenir.

Türkçe:

-A ve –sA ekleriyle karşılanan ve gerçekleşmesi “istek” biçiminde tasarlanan bir oluş ve kılışın geçmiş zamana aktarılarak anlatılmasıdır. Ek ayrılığına göre –A-y-dI ve – sA idi, -sA-y-dI olamak üzere iki çeşidi vardır.

Kişi Formül Örnek

T e k i l 1 Ben Fiil + -AydI / - sAydI + II. Tip Şahıs

Eki

olaydım, olsaydım 2 Sen olaydın, olsaydın

3 O olaydı, olsaydı Ç o ğ u l

1 Biz olaydık, olsaydık 2 Siz olaydınız, olsaydınız 3 Onlar olaydılar, olsaydılar

Tablo 63 (TT İstek Kipinin Hikayesi)

Gözlerim kör ola, önüme akaydı da o adamı, öyle bir insanı görmez olaydım. Cilt 4. S. 573.

Ah, bunun yanında bir de bulgur olaydı ki, yazık, benim hiç bulgurum yok ki..." Cilt 4. S.597.

İnce Memedim, o, Karafırhnanın hakkından geldi de, biz de tatlı canımızı kurtardık. Kurtarmaz olaydık, İnce Memedimizden olduk. Altı ay oldu, onun dirisinden de ölüsünden de bir haberimiz olmadı. Cilt 4. S. 616.

Gelip başında duran Hatçeydi. Gündüz olsaydı da Hatçe, Memedin yüzüne baksaydı. Cilt 1. S.96.

Özbekçe:

Bu kip istek anlamı –sin eki ve e-> i- ek fiiliyle teşkil edilir.

Kişi Formül Örnek

T e k i l 1 Men FİİL + -sin + e- >i- + II. Kip Kişi 2 Sen

3 u Külsinidi, kelsin idi, kelmäsin edi

Ç o ğ u l 1 Biz Siz 3 Ulär

Ekleri

Tablo 64 (ÖT İstek Kipinin Hikayesi)

Nega desangiz, ul kelsin edi-da, suyganini bir ko‘rsin edi: “Neden derseniz o geleydi de sevdiğini bir göreydi.”

Kazakça:

-ğay, -gey, -qay, -key istek ekiyle kurulan istek kipinin hikayesi fiil +-GAy + edi + II. tip kişi ekleri şeklinde yapılır.

Alğay edim “alaydım”, bergey ediᶇ “vereydin”, barğay edik “gideydik, söylegey ediᶇizder “konuşaydınız”, aytqay ediᶇiz “söyleyeydiniz”

Kişi Formül Örnek

T e k i l 1 Men FİİL + -ğay, -gey -qay, -key + Edi + II. Tip Kişi

Ekleri

barğay edim, kelgey edim, aytqay edim 2 Sen barğay ediᶇ, kelgey ediᶇ, aytqay ediᶇ

Siz barğay ediᶇiz, kelgey ediᶇiz, aytqay ediᶇiz 3 Ol barğay edi, kelgey edi, aytqay edi

Ç o ğ u l

1 Biz barğay edik, kelgey edik, aytqay edik

2 Sender barğay ediᶇder, kelgey ediᶇder, aytqay ediᶇder Sizder barğay ediᶇizder, kelgey ediᶇizder, aytqay ediᶇizder 3 Olar barğay edi, kelgey edi, aytqay edi

Tablo 65 (KT İstek Kipinin Hikayesi)

Bu yapının olumsuzu fiil kök ve gövdelerinin ardından eklenen –Gay eklerinden önce ilave edilen –MA olumsuzluk ekiyle barmağay edim şeklinde soru şekli ise MA soru ekinin edi ek-fiilinden önce getirilmesi suretiyle yapılır. barğay ma ediᶇ ?

-GI fiilden isim yapma ekine iyelik ekinin ilave edilmesi ve bunun üzerine kel- fiilinin getirilmesiyle kurulan istek kipinin hikayesi, fiil +-GI +iyelik eki + -kel +çekim eki +edi formülüyle yapılır.

alğım kelgen edi “almak istemiştim”, bergiᶇ kelip edi “vermek istemiştin”, barğımız keletin edi”gitmek istemiştik”

Kişi Formül Örnek T e k i l 1 Men FİİL + -ğı, -gi -qı,-ki + İyelik Eki + kel- + çekim eki + edi

barğım keletin edi, aytgım kelgen edi, ketkim kelip edi 2 Sen barğıᶇ keletin edi, aytgıᶇ kelgen edi, ketkiᶇ kelip edi

Siz barğıᶇız keletin edi, aytgıᶇız kelgen edi, ketkiᶇiz kelip edi 3 Ol barğısı keletin edi, aytgısı kelgen edi, ketkisi kelip edi Ç

o ğ u l

1 Biz barğımız keletin edi, aytgımız kelgen edi, ketkimız kelip edi 2 Sender barğılarıᶇ keletin edi, aytgılarıᶇ kelgen edi, ketkileriᶇ kelip edi

Sizder barğılarıᶇız keletin edi, aytgılarıᶇız kelgen edi, ketkilariᶇiz kelip edi

3 Olar barğısı keletin edi, aytgısı kelgen edi, ketkisi kelip edi Tablo 66 (KT İstek Kipinin Hikayesi)

Biraq körgisi kelüwi edi. (98) “Fakat görmek istiyordu.”

Abay Süyindik awlın özine özgeşe bir jaqın körip, Asılbek Qaraşaştardan

ayrılğısı kelmep edi. (240) “Abay, Süyindik awılın kendisine yakın gördüğü

için, Asılbek ve Qaraalardan ayrılmak istememişti.”

Bu yapının olumsuzu kel- fiiline eklenen çekim ekinden sonra getirilecek –MA olumsuzluk ekiyle barğım kelmegen edi şeklinde; soru şeklinde ise, -MA soru ekinin edi ek-fiilinden önce getirilmesi suretiyle uygulanır: barğıᶇ kelip pe edi?

4.2.1.6 Şart Kipinin Hikayesi  

Şart kipinin hikayesi Harezm Türkçesinde –se idi/ -sa idi, -se irdi/ -sa irdi, çeksem idi “çekseydim”, kitse irdi “gitseydi”.199 _{Çağatay Türkçesinde “-sa e(r)di” qılmasa e(r)di} “kılmasaydı” eklerinin iyelik kökenli şahıs ekleriyle çekimlenmesi suretiyle yapılır.200 Kıpçak Türkçesinde şart kipinin hikayesi fiil + -sA + iyelik ekleri + edi şeklinde yapılır. bolsa edi “Olsaydı.”, azarlasa edi “Azarlasaydı.”, körsem edi “Görseydim.”201

199 _{Recep Toparlı, Harezmli Hafız’ın Divanı, (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998), s. 52.}

200 _{Janos Eckmann, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, (İstanbul: Kesit Yayınları, 2013), s. 117.} 201 _{Galip Güner, Kıpçak Türkçesi Grameri, (İstanbul: Kesit Yayınları, 2013), s. 255.}