Şart Kipinin Hikayesi 157 

T e k i l 1 Men FİİL + -ğı, -gi -qı,-ki + İyelik Eki + kel- + çekim eki + edi

barğım keletin edi, aytgım kelgen edi, ketkim kelip edi 2 Sen barğıᶇ keletin edi, aytgıᶇ kelgen edi, ketkiᶇ kelip edi

Siz barğıᶇız keletin edi, aytgıᶇız kelgen edi, ketkiᶇiz kelip edi 3 Ol barğısı keletin edi, aytgısı kelgen edi, ketkisi kelip edi Ç

o ğ u l

1 Biz barğımız keletin edi, aytgımız kelgen edi, ketkimız kelip edi 2 Sender barğılarıᶇ keletin edi, aytgılarıᶇ kelgen edi, ketkileriᶇ kelip edi

Sizder barğılarıᶇız keletin edi, aytgılarıᶇız kelgen edi, ketkilariᶇiz kelip edi

3 Olar barğısı keletin edi, aytgısı kelgen edi, ketkisi kelip edi Tablo 66 (KT İstek Kipinin Hikayesi)

Biraq körgisi kelüwi edi. (98) “Fakat görmek istiyordu.”

Abay Süyindik awlın özine özgeşe bir jaqın körip, Asılbek Qaraşaştardan

ayrılğısı kelmep edi. (240) “Abay, Süyindik awılın kendisine yakın gördüğü

için, Asılbek ve Qaraalardan ayrılmak istememişti.”

Bu yapının olumsuzu kel- fiiline eklenen çekim ekinden sonra getirilecek –MA olumsuzluk ekiyle barğım kelmegen edi şeklinde; soru şeklinde ise, -MA soru ekinin edi ek-fiilinden önce getirilmesi suretiyle uygulanır: barğıᶇ kelip pe edi?

4.2.1.6 Şart Kipinin Hikayesi  

Şart kipinin hikayesi Harezm Türkçesinde –se idi/ -sa idi, -se irdi/ -sa irdi, çeksem idi “çekseydim”, kitse irdi “gitseydi”.199 _{Çağatay Türkçesinde “-sa e(r)di” qılmasa e(r)di} “kılmasaydı” eklerinin iyelik kökenli şahıs ekleriyle çekimlenmesi suretiyle yapılır.200 Kıpçak Türkçesinde şart kipinin hikayesi fiil + -sA + iyelik ekleri + edi şeklinde yapılır. bolsa edi “Olsaydı.”, azarlasa edi “Azarlasaydı.”, körsem edi “Görseydim.”201

199 _{Recep Toparlı, Harezmli Hafız’ın Divanı, (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998), s. 52.}

200 _{Janos Eckmann, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, (İstanbul: Kesit Yayınları, 2013), s. 117.} 201 _{Galip Güner, Kıpçak Türkçesi Grameri, (İstanbul: Kesit Yayınları, 2013), s. 255.}

Türkçe:

Tasarlama kipleri arasında yer alan ve –sA eki ile karşılanan gerçekleşmesi de şarta bağlı olan bir oluş ve kılışı, geçmişe aktararak anlatan birleşik kiptir. Eki –sA-y- dI’dır. Yalnız –sAşart eki kendi başına bir yargı bildirmediği için onun hikayesi de yargı bildirmez, cümle içinde yargı bildiren asıl fiilin zarfı durumundadır. Ayrıca bu birleşik kip eski gramerde “farazi şart” diye adlandırılan “varsayıma” dayandırılan ve “gerçekleşmemiş olan” bir şartı gösterir.

Kişi Formül Örnek

T e k i l 1 Ben Fiil + sA + y + DI + Kişi ekleri olsaydım, bilseydim 2 Sen olsaydın, bilseydin 3 O olsaydı, bilseydi Ç o ğ u l

1 Biz olsaydık, bilseydik 2 Siz olsaydınız, bilseydiniz 3 Onlar olsaydı(lar), bilseydi(ler)

Tablo 67 (TT Şart Kipinin Hikayesi)

Kim bilir çocukcağız kaç gündür yol yürüyor. Bir yemek yeseydi de öyle verseydin haberi..." Cilt 1. S.240.

Çarsambaya kadar beş gün var. Gideceğimizi Memede söyleseydim. Keşki... Keşki söyleseydim." Iraz: "Ben onun İnce Memedimiz olduğunu bilseydim, hemen söylerdim." Cilt 1 s.269.

Ya, sözümü tutsaydın da gebertseydin onu. Cilt 1. 396.

Özbekçe:

Bu kip şart eki –sä ve e- ek fiiliyle yapılır.

Kişi Formül Örnek

T e k i l 1 Men FİİL + -sä + eşitsäm edi

2 Sen eşitsäng edi

Ç o ğ u l

1 Biz İyelik Eki + E + di

eşitsäk edi 2 Siz eşitsängiz edi 3 Ulär eşitsälär edi

Tablo 68 (ÖT Şart Kipinin Hikayesi)

Bu kipin olumsuzu şu şekilde çekimlenir: eşitsäm edi, eşitsäng edi, eşitsä edi, eşitsäk edi, eşitsängiz edi, eşitsälär edi

Bu kipin olumlu sorusu şu şekilde çekimlenir: eşitsämmidi? Eşitsängmidi? Eşitsämidi? Eşitsäkmidi? Eşitsängizmidi? Eşitsälärmidi?

Otabek tabi’atning shu ko‘rkam va latif ko‘rinishiga maftun bo‘lib, bir oz yotqandan keyin «ul ham bo‘lsa edi”, deb o‘yladi va uzoq tin olib qo‘ydi. S.164 “Otabek tabiatın bu görkemli ve latif görünüşüne meftun olup biraz yattıktan sonra “O da olsa edi.” Diye düşündü ve uzun bir sessizlik oldu.

Men siyoh baxt dunyog‘a kelmagan bo‘lsam edi, sizga munchalik kulfatlar, munchalik an-duhlar ham yo‘q edi. S. 121 “Ben kara bahtlı dünyaya gelmemiş olsaydım. Size bu kadar külfet bu kadar zahmet vermezdim.”

Agar ko‘rsam edi yana yorimni, Bag‘ishlardim hama yo‘qu borimni! S.31 “Eğer görseydim yine yârimi. Bağışlardım bütün varımı yoğumu.”

O‘ylashimcha, hech kim bilmaganda ham, sirni o‘lgan Sodiqning onasi bilsa kerak edi. S.161 “ Düşündüğüme göre hiç kimse bilmese de sırrı ölen Sadık’ın anası bilse gerekti.”

Kazakça:

Fiil kök ve gövdelerine –sa,-se ekinin eklenmesiyle yapılan bu kipin formülü fiil + -sA + edi + II. tip kişi ekleri şeklindedir.

alsa edim “alsaydım”, jatqızsa ediᶇ “yatırsaydın”, otırsa edi “otırsa edi”, berse ediᶇiz “verseydiniz”

Kişi Formül Örnek T e k i l 1 Men FİİL + -sa, -se + edi + II. Tip Kişi

Ekleri

barsa edim, kelse edim 2 Sen barsa ediᶇ, kelse ediᶇ

Siz barsa ediᶇiz, kelse ediᶇiz 3 Ol barsa edi, kelse edi

Ç o ğ u l

1 Biz barsa edik, kelse edik 2 Sender barsa ediᶇder, kelse ediᶇder

Sizder barsa ediᶇizder, kelse ediᶇizder 3 Olar barsa edi, kelse edi

Tablo 69 (KT Şart Kipinin Hikayesi)

Bu yapının olumsuzu fiil kök ve gövdelerine getirilen –MA olumsuzluk ekilyle yapılır. “barmasa edim” gibi. Soru şekli ise edi ek-fiilindem önce –MA soru ekinin getirilmesi ile yapılır. barsa ma ediᶇ?

Eger osı suwdan şın bir maqulıq körinse, qanday qorqar edik?! (149/II) “Eğer bu suda gerçekten bir mahluk görünseydi, nasıl korkardık?!”

Osı kisiniñ ösiyeti, tärbiyesi bolmasa, men de bir tüyilip qalan quw tüyindey ündemes qatıbas bolar em. (237/11)“Bu kişinin aklı ve terbiyesi olmasaydı, ben de bir kere atılmış boş bir düğüm gibi sessiz ve sert biri olurdum.”

Bir ter şıqsa, qalıñ ter ıqsa, ayığar edi! (136) “Bir ter çıksaydı, yoğun bir ter çıksaydı, iyileşirdi!”

Jäne de osı jay ortalıq baspasöz jüzine şıqsa, ministrge, senatqa mälim etilse, bul jerdegi patşalıq keñseleriniñ basındağı adamdar batılsızdığı üşin uyatqa batqan bolar edi dep te jazıptı. (382/II) “Yine de bu durum merkez basın yayında çıksaydı, bakan ve senatoya bildirilseydi, buradaki çarlık dairelerinin başındaki insanlar cesaretsizliğinden dolayı utanırlardı diye de yazmış.”

4.2.1.7 Gereklilik Kipinin Hikayesi  

Gereklilik kipinin hikayesi Eski Türkçede –miş ve- ġu /ekleri ve kergek kelimesi ile “kelmişim kergek” (gelmeliydim), “kelmiş kergek”, “kelgü kergek”, “kelgülük