Tür. -(ı)r, -(i)r,-(u)r, -(ü)r; -ar, -er
Özb. -r; -är
Kaz. -r; -ar, -er
Tablo 23 (1. Tip Gelecek Zaman Kipi)
Türkiye Türkçesinde (geniş zaman) olarak adlandırılan bu kip şu şekilde
çekimlenir:
Alırım, alırsın, alır, alırız, alırsınız, alırlar,
Sökerim, sökersin, söker, sökeriz, sökersiniz, sökerler
Ek, ünlü ile biten fiillere doğrudan, ünsüzle biten 13 tek heceli fiile, çok heceli bütün fiillere –I-ünlüsü ile bağlanır. (Alır, bilir, bulur, durur, gelir, görür, kalır, olur, ölür, sanır, varır, verir, vurur)
Ünsüzle biten bazı tek heceli fiillerde ek, -Ar’dir. (Yapar, tutar, gezer, sever) Yardımcı ünlü ve ek ünlüsü, kalınlık-incelik uyumuna uyar. (Alır, yapar, gezer, görür)
Yardımcı ünlü, düz ünlülü fiillerden sonra düzdür. (Alır, anlatır, bilir, gösterir)
113 Güner, Kıpçak, s. 233. 114 Güner, Kıpçak, s. 223.
Yardımcı ünlü, yuvarlak ünlülü fiillerden sonra yuvarlaktır. (Olur, görür, uyutur, konuşur)116
"Sana üç tane, on tane fistan alırım. Çok alırım. Altın küpe de alırım. On tane de beşi biryerde alırım." S.330.
"Dağların kurdu kuşu bile... Af çıkarsa, öyle çıkar.
Bu kipte olumsuzluk 1. şahıslarda –mA, 2.ve 3. şahıslarda –mAz’dır. (almam, almazsın, almaz, almayız, almazsınız, almaz(lar))
"Bir şey olmaz kuşa," diye sert, kesin konuştu dede. "Ama dede..."
"Bir şey olmaz," diye kalın, püskül püskül ak kaşlarını çattı dede. "Kuşların tüylerinden
onlara su geçmez. Kuşlar üşümezler." S.426.
Soru eki –MI 3. şahıslarda sonda diğer şahıslarda kip eki ile şahıs eki arasında bulunur. (alır mıyım? bilir misin? alır mı? bilir mi ?)
"İnce Memed hiç ırza geçer mi, bunu neden hiç düşünmediniz?" S.476
Taş üstünde taş, omuz üstünde baş bırakırlar mı? Irzına geçmedikleri kız, kadın kalır mı, bu dağlılar, hele köylüler, akça pakça şehirli kadınlarına çok düşkün olurlar. S.308.
Özbek Türkçesinde (keläsi zaman güman fe’li) çekimi şöyledir:
bilärmän, bilärsän, bilar, bilärmiz, bilärsiz(lär), bilar(lär)/bilişär
başlärmän, başlärsän, başlar, başlärmiz, başlärsiz(lär), başlar(lär)/başläşär Ünlüyle biten fiillerden sonra ek, -r’dir. (Başlar, işlär)
Ünsüzle biten fiillerden sonra –är eki kullanılır. (Alär, bilar, bolar, külär)
116 Ahmet Bican Ercilasun, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri, (Ankara: Türk Dil Kurumu
-är eki, kalınlık-incelik uyumuna uymaz; bütün fiillerden sonra ek ünlüsü incedir. (Alär, bilar, bolar, turär)117
Bu kipte olumsuzluk –mäs eki ile yapılır. (Almäsmän, almässän, almäs, almäsmiz, almässiz(lär), almäs(lär) /alişmäs)
Soru eki –mI sonda bulunur. (Alärmänmi? Bilärsänmi?) Men kimni jek ko‘ribman? “Ben kimi görüyorum.”
— Bilarsiz axir, kimni... s.196, “Biliyorsunuz elbet kimi.”
Aytingiz axir? “Söyleyiniz elbette.”
— O‘zingiz ham bilarsiz, deb o‘ylayman. S.177 “Kendiniz de bilirsiniz diye düşünüyorum.”
Musulmonqulni bilarsiz, albatta? “Musulmankul’u bilirsiniz elbette.” — Nega bilmay, ikki oy ilgari qochig‘ini ham ko‘rdim... s.165 “Niçin bilmez iki ay önce de gördüm.”
Xayr qo‘llaridan kelganni qilib ko‘rsinlarchi, biz ham mundan keyin o‘shandoq ko‘rnamaklar bilan qiladirg‘an muomalamizni bilarmiz. S.66 “Yok elinden geleni yapsın. Bundan sonra biz de onun gibi nankörlük yapamayı biliriz.”
Kazak Türkçesi’nde (boljaldı keler şaq) çekimi şu şekilde yapılır:
Bilermin, bilersiᶇ / bilersiz, biler, bilermiz, bilersiᶇder /bilersizder, bilerBastarmın, bastarsıᶇ/ bastarsız, bastar, bastarmız, bastarsıᶇdar / bastarsızdar, bastar
Ünlü ile biten fiillerden sonra –r eki kullanılır. (Bastar, ister.) Ünsüzle biten fiillerden sonra ek, -Ar’dır. Ek, kalınlık-incelik uyumuna uyar. (alar, bolar, biler, küler). Ekin –er şekli, tek hece ö,ü ünlülü fiillerden sonra yuvarlak telaffuz edilir.118
117 Ercilasun, Karşılaştırmalı Türk, s. 348. 118 Ercilasun, Karşılaştırmalı Türk, s. 357.
Jas buwın öner üyrensin, ülgi alsın. Men de kömekşi bolarmın. (330/18) “Genç nesil sanat öğrensin, örnek alsın. Ben de yardımcı olurum.”
Birdeñe qıp ötermin! (173) “Bir şeyler yaparak geçerim!”
Tağı birer kün ayal qıl. Erteñder seni Baydalığa jiberip alğalı otırmın. Sodan äri qaytarsın dedi. (120/36) “Birkaç gün daha oyalan. Seni bugün yarın Baydalı’ya göndermek istiyorum. Ondan sonra dönersin dedi.”
Qoy, ökpeletip alarmız! (463) “Bırak, bize küsebilir!”
Tahminî gelecek zamanın olumsuzluk çekimi 1) fiil+-MAs (< -ma+-s) +ş.e. veya 2) fiil+-Ar/-r emes + ş.e. formüllerine göre yapılır.
1) Fiil+-MAs +ş.e. formülüne göre yapılan olumsuzluk çekiminde fiil ünlü ile veya /l/, /r/, /y/, /w/ ünsüzleriyle biterse, kalınlık-incelik uyumuna göre -mas/-mes şekli; sonu tonlu ünsüz veya /m/, /n/, /ñ/ ünsüzleriyle biterse kalınlık-incelik uyumuna göre - bas/-bes şekli; sonu tonsuz ünsüzle biterse kalınlık - incelik uyumuna göre -pas/-pes şekli eklenir.
almaspın /alman, almassıᶇ /almassız, almaş, almaspız, almassıᶇdar /almassızdar, almaş
Olumsuzluk ekinin ilk sesi, fiil tabanının son sesine göre değişmektedir. (Qaramas, bilmes, qonbas, könbes, aşpas, işpes)
Tek heceli ve ince-yuvarlak ünlülü fiillerden sonra ek, yuvarlak telaffuz edilir. Qudayberdi ölerde, Abay oğan: “Balalarıñdı äke ornına bağuw
qarızım bolar” dep, “jetimdik körsetpespin” dep ant etkendey bolatın. (330/9) “Qudayberdi ölürken, Abay ona: “Evlatlarına baba yerine bakmak, borcumdur.”, “Yetimliği hissettirmeyeceğim.” diye yemin etmiş gibiydi.”
Böbeñ, Borsaq bawırımsıñ. Sağan tiygeni - mağan tiygeni. Senen şet qalıp, amandıq, tınıştıq izdemespin. (58/1) “Böbeñ, Borsaq kardeşimsin. Sana değen şey, bana değmiştir. Senden uzakta, sağlık, sükûnet aramam.”
2) Fiil+-Ar/-r+emes +ş.e. formülüne göre yapılan olumsuz çekimi: Öristen qaytqan qoralı qoy da suw mañına şubırıp, bawırın sızğa tösep, büyirin soğıp jatır. Jayılıstı oylar emes. Quwmasa suw qasınan
turar emes. (139/31) “Otlaktan dönen koyun sürüsü de suyun etrafına
dizilip, göğsünü nemli yere döşeyip, böğrünü kaşımakta. Otlamayı düşünmüyor. Kovulmazsa, suyun yanından kalkmaz.”
Abay men Erbol qus jayına, añşılıq jayına awısqan soñ tatuw qurbı sıyaqtanıp ketti. Ekewiniñ de aytar sözderi biter emes. (118/42) “Abay ve Erbol kuş işine, avcılık işine giriştikten sonra çok iyi geçinen dostlar gibi oldu. İkisinin de söylecekleri bitmiyor.”
Soru eki -MA sonda bulunur. 2. şahıslarda soru eki şahıs ekinden önce de gelebilir. (Alarmın ba? bilersiᶇ be? alarmısıᶇ? bilermişiz)
Senderge senem dep bökse bastı bolarmın ba? (361) “Sizlere inanacağım diye kalçalı mı olacağım?”
Sonıñ bası osı bolar ma? (273) “Onun başı bu olur mu?”
Ändi umıtpasa, aytuwşısı, ülgisi Birjandı umıtar ma? (328) “Şarkıyı unutmazsa, söyleyeni ve örneği Birjan’ı unutur mu?”