Geniş Zamanın Hikayesi 126 

sınıflandırmıştır:176

4.2.1 BİRLEŞİK ZAMANLARDA HİKAYE

4.2.1.1 Geniş Zamanın Hikayesi  

Geniş zamanın hikayesi, Eski Türkçede “fiil tabanı + -ur/-ür –är –ti + iyelik kökenli kişi ekleri kalıbıyla, qıl-ur är-ti-m “kılar idim, yapar idim”.177 _{Karahanlı Türkçesinde “fiil} tabanı + geniş zaman eki + erdi + iyelik kökenli kişi eki” kalıbıyla, körür erdi “görürdü”, tiler erdim “dilerdim”,178 _{Harezm Türkçesinde –r, -ar/ -er, -ur/-ür erdi /idi} eklerinin iyelik kökenli şahıs ekleriyle çekimlenmesiyle yapılır. Olumsuzluk eki –maz/- mas erdi/idi ekleriyle yapılır, oynar idim “oynardım”, bilür erdiᶇ “bilirdin”, bolmas idi “olmazdı”179 _{Çağatay Türkçesinde geniş zamanın hikayesi, -r e(r)dim, (3. Çokluk şahıs)} –rlar e(r)diler şeklindedir. Olumsuzluk –mas, - maslar)180_{Kıpçak Türkçesinde geniş} zaman kipinin hikayesi –ar edi, -er edi ile yapılır. aytarlar edi “Söylerlerdi.”, buyurur edi “Buyurur edi.”181

Türkçe:

Türkiye Türkçesinde geniş zamanın hikayesi –r, -Ar, -Ir/-Ur ekleri ile kurulan ve geçmişten geleceğe uzanmış geniş bir zaman kesitinde gerçekleşeceğini bir oluş ve

176 _{Fatma Erkman-Akerson, Şeyda, Özil, Türkçede Niteleme Sıfat İşlevli Yan Tümceler, (İstanbul: Simurg}

Yayınları, 1998), s.288-289.

177 _{Anna Marie Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, (Ankara: Türk Dil Kurumu}

Yayınları, 2000), s. 110.

178 _{Necmettin Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, (Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003), s. 195.} 179 _{Mehmet Akalın, Tarihi Türk Şiveleri, (Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 1998), s. 203.}  180 _{Janos Eckmann, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, (İstanbul: Kesit Yayınları, 2013), s. 121.} 181_{Galip Güner, Kıpçak Türkçesi Grameri, (İstanbul: Kesit Yayınları, 2013), s. 250.} 

kılışı, geçmiş zamana aktararak bildiren birleşik kiptir, -rdI, -ArdI ve –IrdI/-UrdU ekleriyle kurulur.

Olumlu cümle fiil + Ar+ di+ II. tip şahıs eki (alırdım, verirdim, okurdum), olumsuz cümle fiil + mAz/ +mAzlAr + di + II. tip şahıs ekleriyle kurulur.(almazdım, gelmezdim, okumazdım). Sadece üçüncü şahıs çokluk çekiminde –lAr eki olumsuz geniş zaman ekinden sonra yer alır.(almazlardı) Olumlu soru cümlesi fiil +Ar+ mIydI +II. tip şahıs eki ile yapılır.(Alırlar mıydı?, Gelirler miydi? Okurlar mıydı?)

Kişi Formül Örnek

T e k i l 1 Ben Fiil + Ar + Di +

II. Tip Şahıs Eki

yazardım gelirdim 2 Sen yazardın, gelirdin

3 O yazardı , gelirdi Ç o ğ u l

1 Biz yazardık, gelirdik 2 Siz yazardınız, gelirdiniz 3 Onlar yazardılar, gelirdiler

Tablo 38 (TT Geniş Zamanın Hikayesi)

İyi ki inmedin yavru, affa uyup da dağdan inseydin, Çukurova ağaları senin başına çok iş açarlardı. Seni yaşatmazlardı. Cilt 2. S.63.

Seni yakalasalardı, seni de öyle yaparlardı. Ya boğazına ip takarlar, ya kırk yerinden kur-şunlayıp elek gibi ederlerdi. Bu İnce Memed, fakir fıkaranın dostu demezlerdi. Cilt 2 s.70.

Elinde çok güzel bir Alaman filintası vardı, attığını vururdu. Tüfeğini karısı kadar severdi. Sarıya çalan saçları diken dikendi. Cilt 2. S.90

Bu kipin olumsuzu geniş zaman kipinin olumsuzunun hikaye ekinin birleşmesiyle oluşur.

Ama burada, boş köyde gizlendiğim sürece beni kimse ele vermezdi. Bir de benim gelip de boş köyde sığınacağım Mahmut Ağanın aklına

gelmezdi." Cilt 3 s.562. Özbekçe:

Bu birleşik zaman Özbekçede (Håzırgi- Keläsi Zämån Hikåyä Fe’li) olarak adlandırılır. Özbek Türkçesinde geniş zamanın hikayesi fiil + är e-di + II. tip şahıs eki şeklinde yapılır. (bol är edi, oynar edi). Olumsuzu fiil + mäs +e-di + II. tekil şahıs eki (kelmäs edim), olumlu sorusu fiil + är + mi+di + II. tip şahıs eki (kelär midim), olumsuz sorusu ise fiil+ mäs +mi +di +II. tip şahıs eki (kelmäs midim) şeklinde yapılır.

Kişi Formül Örnek

T e k i l 1 Men FİİL + Är; mäs + E + Di + II. Tip Şahıs

Ekleri

Kelär edim, bolär edim 2 Sen Kelär eding, bolär eding 3 u Kelär edi, bolär edi Ç

o ğ u l

1 Biz Kelär edik, bolär edik Siz Kelär edingiz, bolär edingi 3 Ulär Kelär edilär, bolär edilär

Tablo 39 (ÖT Geniş Zamanın Hikayesi)

O‘zbek oyim nabira masalasida qancha xursand bo‘lsa, Otabek shunchalik xafa, chunki Kumushni ko‘rgan sayin usta Alim foji’asini

xotirlar edi. “Özbek oyim çocuk meselesinde ne kadar mutlu olsa

Otabek kadar üzülüyordu. Çünkü Kumush’ü gördükçe usta Alim faciasını hatırlar idi. S.217.

Yusufbek hoji ma’lum aldanishdan so‘ng yurt ishidan qo‘l yuvg‘an, ko‘b vaqtini mehmonxonada «Qur’on» va «Daloyil» o‘qub kechirar, kundash orasi buzilib, o‘rtadan so‘z chiqg‘anini goho eshitsa, ikkala kelinni o‘z oldig‘a chaqirtirib, ularni qator o‘tqazar edi. Yusufbek Hacı malum aldanıştan sonra yurt içinden iş çevirdikten sonra çok vaktini otelde Kuran ve Dalayil okuyarak geçirir. Kumalar arasının bozulduğuna dair söz çıktığını işittikçe onları sorguya çekerdi. S.217. Avvalo Kumushdan o‘pka qilib: «Oyim, har nima siz kattasiz, Zaynab yosh, kattadan-kichikka shafqat lozim, mundog‘ yaxshi emas!» va Zaynabka qarab: «Bolam Zaynab otin! Sizdan hali yoshlik g‘ururi ketmagan, lekin manim bolam bo‘lg‘an-lig‘ingizni siz ham unutmang!» der va shuning singari yumshoq gaplardan keyin ikkisini duo qilib bir-birisiga salom berdirar — «ana, shundog‘ bo‘lsin, opoq qizlarim!» deb ketishka ruxsat berar edi. Evvela Kumush e öfkelenip “Annem her neyse siz büyüksünüz Zeynep genç. Büyükten küçüğe şefkat lazım. Böyle iyi değil ve Zeynep e bakarak “Kızım Zeynep özür dile.” Sizden hala gençlik gururu gitmemiş ama benim çocuğum

olduğunu da unutma.” Der ve böylelikle yumuşak sözlerden sonra ikisine de dua ederek birbirine selam verdirir.” Evet böyle olsun apak kızlarım” diyip gitmelerine izin verirdi. S.217

Kazakça:

Kazak Türkçesinde geniş zaman –a,-e,-y ekleriyle yapılırken geniş zamanın hikayesi –AtIn, -tIn sıfat-fiilinin kullanıldığı görülür. Yapısı, fiil + - AtIn, -tIn + edi + II. Tip kişi ekleri şeklindedir. Alatın edim “alırdım”, beretin ediᶇ “verirdin”, baratın edik “giderdik”, aytatın ediᶇiz, “söylerdiniz” Bu yapının olumsuzu fiil kök ve gövdesine – AtIn, - tIn eklerinden sonra emes kelimesinin getirilmesi ile yapılır. “baratın emes idim” şeklindedir. Soru şekli ise MA soru ekinin edi ek-fiilinden önce getirilmesi ile yapılır. “baratın ba edin?”

Kişi Formül Örnek

T e k i l 1 Men FİİL + -atın,-etin -tın, -tin + edi + II. Tip kişi

Ekleri

Baratın edim, qaraytın edi 2 Sen Baratın edin, qaraytın ediᶇ

Siz Baratın ediniz, qaraytın ediᶇiz 3 Ol baratın edi, qaraytın edi

Ç o ğ u l

1 Biz Baratın edik, qaraytın edik 2 Sender Baratın ediᶇder, qaraytın ediᶇder

Sizder Baratın ediᶇizder, qaraytın ediᶇizder 3 Olar Baratın edi, qaraytın edi

Tablo 40 (KT Geniş Zamanın Hikayesi)

Kazak Türkçesinde geniş zamanın hikâyesi anlam olarak; fiil +-wşI +edi +II. tip kişi ekleri formülüyle oluşturulan çekimle de verilebilmektedir. Aluwşı edim “alırdım”, berüwşi ediᶇ “ verirdin”, baruwşı edik “giderdik”, söylewşi ediᶇizder “söylerdiniz”.

4.2.1.2 Şimdiki Zamanın Hikayesi  

Eski Türkçede müstakil bir şimdiki zamanın hikayesi eki yoktur. Şimdiki zamanı ifade ederken geniş zaman kip ekleri kullanıldığından şimdiki zamanın hikayesinin eklerinin