Bu kip Özbek Türkçesinde naänıq (uzaq) ötgän zäman Kazak Türkçesinde burınğı ötken şaq olarak adlandırılır.
Özb. -qän, -kän, -gän Kaz. -ğan, -gen, -qan, -ken
Tablo 11 (2. Tip Geçmiş Zaman Kipi)
Özbek Türkçesinde (Naänıq (uzaq) Ötgän Zäman) şu şekilde çekimlenir.
başlägänmän, başlägänsän, başlägän, başlägänmiz, başlägänsiz(lär),başlägän(lär) / başläşgän
tökkänmän, tökkänsän, tökkän, tökkänmiz, tökkänsiz(lär), tökkän(lär)/ tökkäşgän
bergänmän, bergänsän, bergän, bergänmiz, bergänsiz, bergänlär,
g,ğ,k,q ünsüzleri ile biten fiillerden sonra ekin tonsuz şekli kullanılır. G,ğ ünsüzleriyle biten fiillerde birleşme sırasında fiil tabanında –g > -k, -ğ> -q değişmesi olur. (Ekkän, tükkän, çıqqän)
g,ğ,k,q ünsüzleri ile biten fiiller dışındaki bütün fiillerden sonra ekin tonlu şekli kullanılır. (başlägän, algän, açgän)
Ek, kalınlık- incelik uyumuna uymaz; bütün fiillerden sonra ek ünlüsü incedir. (Algän, bilgän, tökkän, çıqqän)75
Kechadan beri kishilar og‘zida: «Normuhammad qushbegi
yaralangan, Qo‘qon yigitidan bir yarim mingi qirilgan» degan xabar
yurib ketdi. S.19 “Geceden beri insanların ağzında “Nurmuhammed Kuşbeyi yaralanmış. Qo’qon yiğitlerinden bin beş yüzü katledilmiş.” Diye haber yayıldı.
Yuqorida yozilib o‘tilgan qutidor uyining aksar jihozlari shu uyga, Kumush qiz uyiga ko‘chirilgan. S.33 “Yukarıda yazılan veznedar evinin birçok eşyası Kumush kızın evine taşınılmış.”
Negaki ikki o‘rtada sihirchi hindi ham yo‘q, sihir qildirg‘uchi marg‘ilonliq ham, Otabek ham sihirlangan emas. S.92 “ Nedense iki ortada sihirci hindi de yok. Sihir yapan Marg’ilanlı da Otobek de sihirlenmemiş.”
Kumush hali ichkariga kirgan emas. S.179 “Kumush hala içeri girmemiş.”
Kazak Türkçesinde (burınğı ötken şaq) çekimi şu şekildedir.
aşganmın /aşgam, aşgansıŋ/ aşqansız, aşqan, aşqanbız / aşqamız, aşqasıŋdar/ aşqansızdar, aşgan
külgenmin/ külgem, külgensiŋ/ külgensiz, külgen, külgenbiz/ külgemiz, külgensiŋder/ külgensizder, külgen
Ek, kalınlık- incelik uyumuna uyar. (Bastagan, bolğan, aşqan, işken) Ek, tonlu-tonsuz uyumuna uyar. (Bastağan, bolğan, aşqan, işken)
1. şahıslarda bazen kip ve şahıs eklerinde ses düşmeleri görülür. Kazak Türkçesinde her iki şekil de kullanılmaktadır.(Bilgenmin/ bilgem, bilgenbiz / bilgemiz)76
Aydalğan kisi esebinde, ärdayım politsiyanıñ nadzorı astındağı kişi bolatuğım. Qızmetke alğanda, qalap alğan kisisi emespin. Amalsızdan
alınğanmın. (495) “Sürülen kimse olarak daima polisin gözetimindeki
biriydim. İşe aldıklarında isteyip aldıkları kimse değilim. Çaresizlikten alındım.”
Pişen özi quwañ tartıp qaptı, neğıp erte ormay keşikkensiñder?! (13/II) “Kışlık ot biraz solmuş neden erken biçmeyip geciktiniz? Sen Künkeden tuwğan joqsıñ! Qunanbaydan tuwğansıñ! Kündestiñ balaları emespiz. Bärimizdi bir tilewmen “atanıñ ulı bol!” dep bawlığan, adam etken - äkemiz Qunanbay. (98/II) “Sen Künke’den doğmadın! Qunanbay’dan doğdun! Birbirini çekemeyenlerin çocukları değiliz. Hepimizi aynı dilekle “babanın oğlu ol!” diye terbiye eden, adam eden - babamız Qunanbay.”
Men balañ uyıqtamas burın, “Qaragöz” alğaş bastalğan kezde
kelgemin! (382/29) “Ben, çocuğun uyumadan önce, “Qaragöz” ilk
başladığında geldim!”
Özbek Türkçesinde olumsuzluk
-mA- almägänmän, bilmägänsän
Emas algan emäs, bilgan emäs Yoq algänim yoq, bilgänin yoq
Kazak Türkçesinde olumsuzluk
-mA- almağan, bilmegen Emes algan emes, bilgen emes joq alğan joq, bilgen joq
Qaratay bul jaydı öz işinen oylap, şeşip qoyğan eken. “Qunanjan-aw, özim qatınmın, men qatındı qaytemin?” dep edi. Qunanbay ol baylawın maqul körmegen. (231/37) “Qaratay, bu durumu içinden düşünüp, çözmüş. “Qunanjan, kendim karıyım, ben karıyı ne yapayım?” demişti. Qunanbay, o kararını doğru bulmadı.”
Bul-Böjey. Özgelerdey emes, äzir qırı sıbanğan küyde, öz erkimen şığıp keledi. Bas kiyimi- puşpaq tımağı da özinde. Basqalarşa üsti de
jırtılmağan. (67/48) “Bu, Böjey. Diğerleri gibi değil, şu anda hiçbir
yeri kırışmamış kendi isteği ile çıkıyor. Deri başlığı da başında. Başkaları gibi üstü de yırtılmamış.”
“Joq” kelimesiyle yapılan olumsuz çekimi 1) fiil -GAn + joq +ş.e. ve 2) fiil - GAn +i.e.+joq formüllerine göre iki şekilde yapılır. Joq kelimesiyle yapılan olumsuz çekimin kendi içinde ayrıca iki şekilde olması (-GAn joqpın ve - GAnım joq > -GAm joq) bu çekimin diğerlerine göre daha arkaik olduğunu gösterir.
a) Fiil -GAn +joq+ş.e. formülüne göre yapılan olumsuzluk çekimi: Söz äpergen eseni körgen joqpın. (506) “Söz verdiren hisseyi görmüş değilim.”
Öziñ osı ekewin tekke atağan joqsıñ. (512) “Kendin bu ikisinin adını boş yere söylemiş değilsin.”
Abay Dildä sözin bitirtken joq. -Qoy, Dildä. Tilenşidey atadan seni keren qulaq qıp tuwğızğan men emes. Şülennen şöl tuwğızğan men dep pe ediñ? - dep, keyispen bir keketti. (335/36) “Abay, Dildä’nin konuşmasını bitirtmedi: “Bırak, Dildä. Dilenci gibi babadan seni sağır doğuran ben değilim. Şülen’den çöl doğuran benim demiş miydin?” diye üzgün bir şekilde alay etti.”
b) Fiil -GAn +i.e.+joq formülüne göre yapılan olumsuzluk çekimi:
Men şapqanım joq! (87/42/II) “Ben saldırmadım/saldırmış değilim!”
Ölgem joq. (198/43/II) “Ölmedim.”
Şının aytayın, qorqaqtıq etkem joq. (88) “Gerçeği söyleyeyim, korkaklık etmedim.”
Sıbağanı Künkege äkep otırğanımız joq. (47/20) “Payı Künke’ye getirmiş değiliz.”
Jaña ana üyde aytılğan “Topaykökti” mına Erbol ekewmiz umıtqamız
joq, (310) “Biraz önce şu evde söylenen “Topaykök”ü Erbol’la ikimiz
unutmadık.”
3) emes kelimesiyle yapılan olumsuzluk çekimi fiil -GAn +emes+ş.e. formülüne göre yapılır. Teklik 1.şahıs çekiminde emespin>emen şeklinde kısalma olabilir:
Men aqın emes em! Jalğız-aq siz meni, bıltır bir körgennen-aq, qattı tolqınğa saldıñız. Sodan beri bir uwaqıt umıtqan emespin. (172/40) “Ben şair değildim! Ancak geçen sene bir defa gördükten sonra siz beni çok düşündürdünüz. Ondan sonra hiçbir zaman unutmadım.” Osı söz bügin de Qodardı ızamenen qaynatadı. Biraq Qamqamen bul jaydı söz qıluwdı oylağan emes. (25/30) “Bu söz bugün de Qodar’ı sinirlendiriyor. Fakat Qamqa ile bunun hakkında konuşmayı hiç düşünmedi.”
-Nemene, Tatyana “Aq qayıñdı” bilgisi kelmey me, qalay?-dedi. -“Aq qayıñ” ğana emes, tipti biz bilgen änge juwısayın dep turğan Tatyana
körgen emen. (573/17) “-Ne oldu, Tatyana “Aq qayıñ”ı istemiyor
mu? Nasıl?” dedi. “Sadece “Aq qayıñ” değil, hatta bizim bildiğimiz şarkıya yaklaşıp öğrenmeyi isteyen Tatyana’yı görmedim.”
Quneke! Men päle bası bolğan emen. Päleden bas qorğawşı ğana bolğamın. (292) “Quneke! Ben belanın başı olmadım. Sadece beladan baş koruyucu oldum.”
Bu kipte soru Özbek Türkçesinde soru eki –mi ile yapılır. Alganmanmi? Bilgansanmi?
Kazak Türkçesinde soru çekimi -MA soru eki ile yapılır.
/n/, /ñ/ ve /z/ ünsüzleriyle biten şahıs eklerinden sonra -ba/-be, joq ve emes kelimelerinden sonra -pa/-pe soru eki gelir.
“Bol, tez!” dep, meni qoldı-ayaqqa turgızbay sol äkelgen joq pa! (174/36/II) “Hadi, çabuk!” diye beni acele ettirip o getirmedi mi?” Janazasına da şaqırmay qoyğan joq pa? (147) “Cenazesine de çağırmadı mı?”
Aljığanbısıñ? (54/47) “Bunadın mı?”