3. BÖLÜM
6.1. Türkiye’de Sosyolojinin Kısa Tarihçesi
6.1.4. İstanbul Üniversitesi Geleneği
Türk sosyoloji tarihinde 1940’lı yıllarda etkinlik kazanan Ankara ekolünün dışında bir diğer önemli ekol İstanbul ekolüdür. Çünkü Türkiye’de hem sosyolojik düşüncenin hem de tarihsel sosyoloji yapma tarzının akademik olarak başladığı ve sürdürüldüğü yer İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Edebiyat Fakültesi sosyoloji bölümüdür (Coşkun, 1991:22).
Bu ekolün temsilcileri arasında Ziya Gökalp sonrası Hilmi Ziya Ülken’le ikinci kuruluşunu yaşayan İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde çalışan Hilmi Ziya Ülken, Fahri Fındıkoğlu ve Nurettin Şazi Kösemihal bulunmaktadır. Ziya Gökalp sosyolojisinin etkileri altında geleneksel sosyolojiyi devam ettirme eğilimi olan İstanbul ekolü Fransız kaynaklı felsefi yönü ağrı basmaktadır.
İstanbul ekolüne göre sosyolojinin konusunu “içtimai münasebetler ve değişmeler” oluşturmaktadır. Bu anlamda sosyolojinin de belirli çalışma alanları ve sınırları vardır. Sosyolojinin usulü kendi mevzuunu işlerken kendi hususiyetlerine göre doğacaktır. Buna göre toplumsal olaylar, doğrudan gözleyebileceğimiz ve tekrarlanan değişmeler ve detaylı gözlemle kavrayabileceğimiz ve tekrar edilmeyen değişmeler şeklinde iki farklı yoldan incelenebilir: (Koyuncu, 2014:85).
İstanbul ekolüne göre sosyologlar toplumsal ilişkiler ağını belirleyecek ve bu ilişkilerin oluş aşamasında kavrayacak ve canlı olayları belirleyerek tüm toplumun yapısına nüfuz edecektir. Daha sonra toplumsal ilişkilerin oluşum aşamasına ilişkin izlenim ve gözlemlerini istatistik, etnografya, tarih gibi bilimlerin yardımı ile açıklayacaktır. Bu noktada İstanbul ekolünün metodolojisine bakıldığında Durkheim- Gökalp çizgisinin sürdürüldüğü görülmektedir (Kaçmazoğlu, 1991:20).
İstanbul ekolüne göre sosyoloji, toplumsal ilişkileri ve değişmeyi inceleyen bir bilim dalıdır. Ekol daha ziyade felsefi ve teorik ağırlıklı olsa da burada İslam felsefesi, din sosyolojisi, ekonomik düşünce tarihi, aile sosyolojisi, işçi sorunları ve sendikacılık, ırkçılık, halk edebiyatı gibi konuları ele aldığı görülmektedir. Öncü isimler, Hilmi Ziya Ülken, Fahri Fındıkoğlu ve Nurettin Şazi Köemihal’dir. Bunun yanında Cahit Tanyol, Baykan Sezer, Korkut Tuna da İstanbul ekolünün sonraki
dönemlerine uzanan belli bir etki ortaya koyan önemli isimler arasında yer almıştır. İstanbul ekolünün metodolojisi monografi, gözlem ve istatistiğe dayalı pozitivizmdir (Koyuncu, 2014:87). Ziya Gökalp ile başlayan İstanbul ekolü sonraki yıllarda Hilmi Ziya Ülken, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Nurettin Şazi Kösemihal, Cahit Tanyol, Baykan Sezer ve Korkut Tuna ile devam etmiştir.
6.1.5. 1960 ile 1980’li Yıllar Arasında Sosyoloji
27 Mayıs darbesi Türkiye’de sosyoloji çalışmalarına da yön vererek özellikle Marksizmin sosyoloji çalışmalarında gözle görünür bir etkisi olmuştur. Bu bağlamda 1960’lı yıllarda Türkiye’deki sosyoloji çalışmalarında sosyologlardan daha çok iktisatçıların ön plana çıktığı söylenebilir. Özellikle Sabri Ülgener, Sencer Divitçioğlu ve İdris Küçükömer gibi iktisatçı düşünürlerin Türkiye’nin düşünce gündeminde ön plana çıktıkları ve tartışmalara yön verdikleri görülmektedir (Özcan, 2010:158). Bu dönemde öne çıkan sosyologlar arasında ise Mübeccel Belik Kıray, Şerif Mardin ve Niyazi Berkes isimleri söylenebilir.
1960’larda, sosyoloji tartışmaları tarihe ve mevcut olgulara yönelen iki ana sosyoloji yönelimi etrafında gerçekleşmiştir. Tarihe yönelen sosyoloji yaklaşımı Türkiye’nin toplumsal, kültürel yapısını tarihsel bir boyutta açıklarken analizlerini mevcut olgulardan hareketle yapan yaklaşım yapısal işlevselci ve davranışçı sosyoloji eğilimini benimsemiştir. Bu bağlamda 1960’larda Türkiye’de sosyolojiye yön veren iki ana eğilim Karl Marx ve Max Weber düşünceleri etrafında gelişme göstermiştir.
Tarihe ilgi duyan sosyologların ilgilendiği konulardan en önemlisi, Karl Marx’ın ortaya attığı fakat geliştirmediği Asya Tipi Üretim Tarzı (ATÜT) kavramıdır. ATÜT kavramı, 1960’lı yıllarda Türkiye’de tartışmaya başlanmıştır. Türkiye’de ATÜT’e ilgi duyan ilk kişi Kemal Tahir olmuştur. Onun dışında Selahattin Hilav ve Sencer Divitçioğlu da ATÜT’e ilgi duymuşlardır. Bunların yanında, Behice Boran ve Cahit Tanyol da tartışmaya katılan diğer isimler arasında yer almışlardır (Özcan, 2010:165).
1960’lı yıllarda yapısal işlevselci ve davranışçı yaklaşımı benimseyen sosyologlar arasında iki isim dikkat çekmektedir. Bunlardan işlevselci sosyolog Mübeccel Belik Kıray, 1964 yılında yayımladığı, Ereğli: Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası adlı yapıtıyla ön plana çıkarken; davranışçı sosyolog olan Şerif
Mardin ise 1969 yılında yayımladığı, Din ve İdeoloji adlı yapıtı ile ön plana çıkmıştır (Kaçmazoğlu, 2010: 299).
6.1.6. 1980 ile 2000’li Yıllar Arasında Sosyoloji
1980’li yıllarda, tıpkı 1960’lı yıllarda olduğu gibi sosyolojinin şekillenmesinde 12 Eylül Darbesinin doğrudan bir etkisi olmuştur. Darbeyle birlikte ilgi alanı değişen sosyoloji 60’lı yıllarda önemli bir konumda olan Marksizmi terk etmeye başlamıştır. 1960 ve 1970’li yılların ilgi çeken konuları, Osmanlı tarihi, Osmanlı iktisadi ve toplumsal yapısı iken; 1980’li yılların ilgi çeken konuları laiklik, İslami yaşayış, örtünme, demokratikleşme, devlet-toplum ilişkisi, devlet-din ilişkisi, tüketim, boş zaman, demokrasi, özgürleşme, sivilleşme, çok kültürlülük, küreselleşme, yerelleşme gibi konular olmuştur (Özcan,2010:138). 1980’li yıllarda, sosyologların ilgilendikleri konuların değişmesi ile birlikte, sağlık sosyolojisi, suç sosyolojisi, bilgi sosyolojisi ve çevre sosyolojisi gibi yeni sosyoloji dalları da ortaya çıkmıştır (Kaçmazoğlu, 2010: 330).
1980’li yılların başında İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümünde bölüm başkanlığı görevine gelen Baykan Sezer Türk sosyolojisinde bir dönüm noktasını oluşturmaktadır. Yürüttüğü çalışmalarla sosyolojiyi bir kavram bilimi olmaktan ileri bir noktaya taşıyan ve sosyolojik literatürde kullanılan kavramların arka planındaki tarihsel, toplumsal ve kültürel gerçekliğin öne çıkmasını sağlamıştır (Tuna, 2003: 15). Baykan Sezer, geliştirdiği Doğu-Batı çatışması teorisi ile Türk toplumunun sorunlarının kendi iç dinamikleri ile çözülebileceğini ortaya koymuştur (Kızılçelik, 2008: 183). Bu durum mevcut Türk sosyolojisi için bir kırılma noktasına işaret etmektedir. Çünkü mevcut Türk sosyolojisi kavramsal ve metodolojik anlamda Batı sosyolojine teslim olmuş adeta Batı sosyolojinin sözcüsü konumundadır.
1960’lı yıllarda Marksist bir terminolojik bağlamda tartışılan ATÜT kavramına yeniden eğilen Baykan Sezer söz konusu kavramı Doğu-Batı ayrımı çerçevesinde analiz ederek Türk sosyolojisinde Doğu-Batı ayrımını kazandırmıştır. Baykan Sezer, ATÜT kavramının yanında, çağdaşlaşma, az gelişmişlik, feodalizm gibi kavramları da detaylı bir şekilde tartışmıştır. Baykan Sezer’i Türk sosyolojisi açısından önemli kılan husus bu kavramları tartışmanın yanında yeni bir sosyoloji anlayışını dile getirmiş olmasıdır. Bu sosyoloji anlayışı yerli sosyoloji diye nitelendirilmektedir.
Yine bu dönemde Türk sosyolojisi adına önemli gelişmelerden diğeri Baykan Sezer’in Sosyoloji Dergisi’ni tekrar çıkarmaya başlamasıdır. Ziya Gökalp ve Hilmi
Ziya Ülken tarafından iki defa çıkarılmaya başlanan ve her defasında yayına ara vermek durumunda kalan Sosyoloji Dergisi’nin üçüncü defa çıkarılmaya başlanması Baykan Sezer’in kişisel çabasının bir ürünüdür. Bu derginin önemi Türk sosyolojisinin üzerine yaslandığı Batılı literatüre karşı bir alternatif oluşturmasıdır. Çünkü sosyoloji en nihayetinde aslında bir literatür üzerine yükselir. 1980’li yıllarında sonu ve 1990’lı yılların başında Türk sosyolojisi kendi tarihine yönelmiştir. Bir anlamda sosyolojinin sosyolojisi ve sosyolojinin metodolojisi yapılmaya başlanmıştır. 1980'lere kadar Türkiye'de sosyoloji Batı sosyolojisinin bir uzantısı şeklinde ilerleme göstermiştir. Yine bu dönemde kadar sosyolojinin gündemini Türk toplumunun gerçekleri yerine Batı’daki sosyolojik gelişmeler oluşturmuştur. 1980 sonrasında Baykan Sezer ile birlikte düşünsel anlamda Batı’da ortaya çıkan sosyolojinin kimliği, metodolojisi, kuramları, kavramsal araçları sorgulanmış ve buradan hareketle Türk sosyolojisinin yönelimlerine işaret etmiştir (Parin, 2001:51). Bu dönemde önde gelen isimler arasında, Doğan Ergun, Korkut Tuna, Kadir Cangızbay, H. Bayram Kaçmazoğlu, Hüsamettin Arslan, Nilgün Çelebi yer almaktadır (Çelebi, 2010:61).
1990’lı yıllara gelindiğinde Türk sosyolojisinin entelektüel gündeminde hem bir farklılaşma hem de çeşitlenme gözlenmektedir. Bu dönemde kültürel çalışmalar daha ağırlık kazanmış ve bu kapsamda toplumsal cinsiyet, kadın, feminizm, vb. temalı çalışmalar ile kimlik, farklılık ekseninde milliyet, etnisite ve din temalı çalışmalar, Türk sosyolojisinin entelektüel gündeminde oldukça ilgi çeken popüler konular olmuştur.
1990’lı yıllar Türk sosyolojisinde en ayırt edici özelliği tartışmaların küreselleşme, yerelleşme, modernizm, postmodernizm, yapısalcılık, post yapısalcılık karşıtlığında yürütülmesidir. Bu bağlamda özellikle Ali Akay, Nilüfer Göle ve Şerif Mardin isimleri dikkat çekmektedir. Türk sosyolojisi bu dönemde çağdaş teorilere, post-yapısalcılığa yönelerek Ali Akay üzerinden post yapısalcılık, biyo-politika, minör düşünce; Nilüfer Göle üzerinden zayıf tarihsellik, Batı-dışı modernlik, ekstra modernlik, modern mahrem; Şerif Mardin üzerinden İslam/oryantalizm, din/modernleşme, tartışmalarına yoğunlaşmıştır. Bu dönemdeki önemli çalışmaları Nilüfer Göle’nin Modern Mahrem ve Melez Desenler adlı çalışması, Ali Akay’ın Tekil Düşünce ve Minör Politika adlı çalışması ve Şerif Mardin’in Türkiye’de Din ve Siyaset, Türk Modernleşmesi çalışmaları gösterilebilir.
6.1.7. 2000’li Yıllar ve Sonrasında Sosyoloji
2000 sonrası dönemde, sosyolojide büyük makro teorik yaklaşımların yerine çağdaş sosyolojik yaklaşımlarda olduğu gibi daha mikro yaklaşımlar benimsenmiştir. Dönemin post modern ve post yapısalcı havasına uyum sağlayan sosyoloji modernizmin uzantısı olan tarihsel sosyoloji yerine post modernizmin bir ürünü olan coğrafya temelli bir sosyoloji anlayışını benimsemiştir. Bu dönemde mikro ve coğrafya temelli sosyoloji anlayışının geliştiği, disiplinler arası çalışmaların öne çıktığı ve konuların çeşitlendiği de görülmektedir (Özcan,2010:186). Bu bağlamda bütün bir yapı olarak toplum yerine mekân sosyolojisi bağlamında toplumun içindeki küçük gruplara yönelme başlamış; mahalle, alış veriş merkezleri, semt pazarları, siteler, kafeler gibi mekânlar sosyolojiye konu olmuştur.
Son yıllarda Türk sosyolojisinde diğerlerine oranla oldukça fazla atıf yapılan isimlerin başında Fransız sosyolog Pierre Bourdieu gelmektedir. Bourdieu Marksist bir gelenekten gelen sosyolojiye yeni kavram ve kuram kazandıran uygulamalı sosyolojik çalışmaları ile ön plana çıkmaktadır. Çok yönlü kuramsal bir derinliği olan Pierre Bourdieu farklı sosyoloji çalışmalarında hemen başvurulan isimlerin başında gelmektedir. Bourdieu’nun bu yönü ülkemizde kendisine Marksist çevrelerin dışında da bir ilginin oluşmasına zemin hazırlamıştır.
Pierre Bourdieu ile birlikte Türk sosyolojisinin gündemini gündelik yaşam, mekân, alışkanlıklar ve beden sosyolojisi oluşturmaya başlamıştır. Bu bağlamda ülkemizde ilgi odağı olmaya başlayan bir diğer neo-marksist kimliği ile tanınan sosyolog Henri Lefebvre’dir. Henri Lefebvre kent ve gündelik hayatın eleştirisi üzerine çalışmalarıyla ülkemizde bilinmektedir. Benzer şekilde sosyoloji, felsefe, psikanaliz ve psikoloji çalışmalarıyla tanınan Michel De Certeau’dur. Michel De Certeau’yu ülkemizde ilgi odağı yapan yönü gündelik hayat üzerine yapmış olduğu çalışmalarıdır.