İspanya’da her bağımsız topluluğun kültür varlıklarının korunmasına ilişkin kendi koruma prensiplerini oluşturma hakkı olmakla birlikte, İspanyol Ulusal Mirası ile Ulusal Koruma Politikalarının oluşturulması sorumluluğu Kültür Bakanlığınındır.
Hem Kültür Bakanlığının, hem de bağımsız topluluğun kültürel miras konusunda bilimsel danışmanlığını yürüten Anıtlar ve Sitler Koruma Kurulları bulunmaktadır. Tespit ve tescil işlemleri varlığın önemine göre Kültür Bakanlığı ya da bağımsız topluluğun ilgili departmanı tarafından yapılmaktadır.
Kent planlaması yapılıncaya kadar koruma alanlarında uygulama yetkisi bağımsız toplulukların elinde olup, plan yapıldıktan sonra yetkiler yerel yönetimlere devredilmektedir. Her koşulda yerel yönetim yani belediye ve bağımsız topluluklar koordine olarak çalışırlar.
Tarihi bahçeler , parklar veya insan eliyle düzenlenmiş diğer doğal alanların dışında kalan doğal varlıkların korunması, Kültür Bakanlığının yetki ve sorumluluğunda bulunmaktadır.
Alanı : 504.750 km2
Nüfusu : 39.217.804
İdari bölünme : 17 bağımsız topluluk, 50 il, 8.077 belediye
Korunan Kültür Mirası Sayısı : 8800 anıt, 800 kentsel bina grupları, 110 sit, 100 tarihi bahçe, 650 arkeolojik alan; toplam: 10.460
5.4.1 Kültürel Mirastan Sorumlu Kuruluşlar
İspanya’da kültürel mirastan sorumlu olarak Kültür Bakanlığı ve bu bakanlığa bağlı olan Güzel Sanatlar ve Arşiv Bölümü ile Kültürel Mirasın Korunması ve Restorasyonu Enstitüsü; Bağımsız toplulukların ilgili bölümleri ve belediyeler bulunmaktadır.
5.4.2 Koruma Sistemleri
Krallık sistemiyle yönetilen bu ülkede koruma mevzuatında genel bir yasa bulunmasına karşın, bu yasaların uygulanması için karşımıza kraliyet kararları çıkmaktadır. Koruma bağlamında halen yürürlükte olan 16 / 1985 İspanyol Tarihi Mirası Yasası, 16 / 1985 sayılı yasanın uygulanmasına ilişkin 111 / 1986 sayılı Kraliyet Kararı, 1 / 92 sayılı arazi planlaması ve kent planlamaya ilişkin kraliyet kararı bulunmaktadır. Bu yasaların tamamı anıtlar, yapı grupları ve yapılanmış çevreyi ele almaktadır. 16 / 1985 sayılı yasa tarihi yapı grupları için yeni bir sistem geliştirmiştir. Bu sistemle daha önceleri birbirinden bağımsız olarak çalışan tarihi miras ve kent planlaması bölümlerinin koordinasyonu sağlanmış bulunmaktadır.
16 / 1985 İspanyol Tarihi Mirası yasasında aşağıda tanımlanacak olan tarihi miras kavramına uyan varlıkların en önemli olanları tespit edilerek bu yasa gereğince kültürel değer olarak tescil edilmektedirler. Bu tanıma göre “bütün sanatsal, tarihi, paleontolojik, arkeolojik, etnoğrafik, bilimsel veya teknik değeri olan dokümanter ve bibliyografik malzemeler, arkeolojik kalıntılar ve sitler, doğal sitler ve sanatsal, tarihi veya antropolojik değeri olan bahçe ve parklar” İspanyol Tarihi Mirasını oluşturur. Söz konusu miras içinde anıtlar, bahçeler, tarihi yapı grupları, tarihi sitler ve arkeolojik bölgeler kültürel değer olarak tanımlanırlar, ancak koruma bağlamında her hangi bir derecelendirilmeye tabi tutulmazlar (Bernado, 2000, s.26).
16 / 1985 sayılı yasa gereğince her bağımsız topluluk kendi iradesiyle, ya da her hangi bir tüzel ve özel kişinin isteğiyle kendi sınırları içindeki kültürel değerli özel veya kamu varlığı için tescil işlemini başlatmak durumundadır. 1991 Anayasa
Mahkemesi kararı ile bağımsız topluluklar, 16 / 1985 sayılı yasaya uygun olmak koşuluyla kendi kültürel değerlerinin koruma koşullarını koyma hakkına sahiptir.
Devlet yani Kültür Bakanlığı kendi isteğiyle veya herhangi bir özel veya tüzel kişinin isteğiyle İspanyol Tarihi Mirasına konu olabilecek, merkezi hükümetçe kamu hizmetine sunulmuş veya ulusal mirasın bir parçası olan kültür varlıkları için tescil işlemini başlatabilir. Örneğin 1931 yılından önce kraliyete ait olan her şey bu kapsamda olup, bu tanımın İspanyol Kültürel Mirası ile karıştırılmaması gerekir. Ayrıca yetkili bağımsız topluluk (autonomous community), yerel idareler veya özel kişilere ait bir taşınmazla ilgili aldığı başvuruyu takip etmezse, devlet inisiyatifi ele alabilir. Bu işlemden varlığın içinde yer aldığı belediye ve Kültürel Değerli Varlıkların Envanter Dairesi bilgilendirilmeli ve resmi gazetede yayımlanmalıdır. Genel Envanter Dairesinin bilgilendirilmesi varlığın geçici olarak tescilini sağlar. Bu işlem kesin karar alınıncaya kadar kültürel değerli bir yapıya önlem alınmasını sağlar.
İspanya’da koruma konusunda devlet politikalarını yönlendiren veya izleyen Anıtlar ve Sitler Kurulu gibi adlar altında kurulmuş “Ulusal Danışma Kurulları” bulunmaktadır. Bu kurullar her bağımsız topluluğun kendi bünyesinde yer almaktadır.
Gerek bağımsız topluluğun, gerekse diğer kuruluşların isteği ile başlatılan bir tescil sürecinde Kültür Bakanlığının görüşlerinin alınması zorunludur. Tescil işlemi, tescile ilişkin krallık kararnamesinin resmi gazetede yayınlanması ve varlığın genel kayıtlara geçmesi ile resmiyet kazanmaktadır. Bu konuda mal sahibinin olumlu görüşü gerekli değildir.
Tarihi yapı grupları, bir tarihi sit veya arkeolojik alanın kültür varlığı olarak tescil edilmesi belediyeye özel koruma planı yapımı veya kent planlama yasasının sağladığı bir başka planın kullanılması zorunluluğunu getirir. Bu 16 / 1985 sayılı yasanın gereğidir. Ancak kullanılacak olan herhangi bir planın, kültür varlığının korunmasından sorumlu herhangi bir bakanlıkça onanması gereklidir. Koruma
amaçlı hazırlanan plan, koruma alanının tamamına, tek yapılara ve parsellere ilişkin çevre özelliklerine uygun plan koşullarını dile getirir. Yapılacak olan her türlü müdahale tanımlanır, korumaya konu olan olağanüstü özellikler bütünüyle korunurken, diğer unsurlara her duruma göre ayrı ayrı uygun koruma ve kullanma koşulları getirilir. Bu koruma amaçlı hazırlanan planlar, koruma önlemlerinin uygulama önceliklerini belirlemeli ve konut alanlarının rehabilitasyonu için bütünleştirilmiş rehabilitasyon alanları tanımlamalıdır.
Uygulama konusuna gelindiğinde, 16 / 1985 sayılı yasa devreye girer. Bu yasa gereğince kültürel değerli yapı olarak tescil edilen yapılarla ilgili işlemler, tescil sürecini başlatan idare tarafından yürütülür. Tescil edilen tarihi yapı grupları, tarihi sitler ya da arkeolojik alanlar kent planlama yasası kapsamındadır. Kent koruma planı onanıncaya kadar yapılarla ilgili tüm izinler tarihi mirastan sorumlu bölümce verilir. Kent koruma planı onandıktan sonra; onanmış plan içinde tanımlanmış uygulamalarda ve anıt veya tarihi bahçe olmayan ve tescilli yapılara komşu olmayan parsellerdeki uygulamalarda alınması gerekli izinler belediye meclisince verilmektedir. Planda tanımlanmamış olan işlerde, anıtlar ve tarihi bahçeler ile ilgili konularda sorumluluk plan onandıktan sonra dahi tarihi mirastan sorumlu birimdedir.
Bir alanın veya yapının kültür varlığı olarak tescil edilmesi o alandaki her türlü imar uygulamasını durdurur ve o tarihe kadar verilmiş olan tüm izinler ortadan kaldırılır. Ertelenemeyen veya iptal edilemeyen uygulamalar için yetkili birimlerin onayı gerekmektedir.
Tescil edilen kültür varlığı bir yapı ise, binanın içi veya dışında yapılacak olan tüm müdahaleler için yetkili birimlerden izin alınması gereklidir. Bu izinler; yapıya poster, işaret, levha, sembol vb. yerleştirilmesi ve çatı onarımı için de gerekmektedir. Tescilli bir kültür varlığı, çok önemli bir gerekçe veya zorunluluk bulunmadığı ya da bu konuda bir kamu yararı görülmediği takdirde asla yerinden taşınamaz. Ayrıca tescilli yapıların tarihi bahçelerinde ve çevrelerinde de yetkililerden izin alınmadan yapılan her türlü işlem yasaktır.
Belediyenin, bağımsız topluluk ya da Kültür Bakanlığı ile işbirliği yapma gerekliliği kültür varlığının hasar görmesi, tehlike altında olması veya kullanımının değiştirilmesi durumlarında sözkonusu olmaktadır. Ayrıca yalnız kamulaştırma gereği olduğu durumlarda merkezi hükümet alt düzeyde alınan kararları değiştirebilir ya da iptal edebilir. Yetkililer tescilli yapıların onarımını mal sahibinden talep edebilirler; ayrıca yine mal sahibinden kendi olanaklarıyla yapının yıkım veya yeniden yapımını isteyebilirler. Mal sahibinin yapının korunması için gerekli görülen işlemleri yapmaması durumunda yasanın ilgili maddeleri uyarınca yapı kamulaştırılabilir ya da para cezası kesilebilir.
5.4.3 Envanterler
Envanterlemede koordinatör kuruluş Kültür Bakanlığı olup, bu konuda çalışan bölümler, Güzel Sanatlar ve Arşiv Bölümü ile bu bölüm içinde yer alan Tarihi Mirasın Korunması Bölümü ve Bağımsız Toplulukların kendi bünyeleri içinde bulunan çeşitli bölümleridir. Envanterleme ile ilgili giderlerin bir kısmı devlet bütçesinden, bir kısmı da bağımsız toplulukların bütçesinden karşılanmaktadır.
Envanter sisteminde karşımıza genel olarak nitelenebilecek dokümantasyon sistemi çıkmaktadır. Genel envanter denince korumanın temel aracı olarak kullanılan tek bir genel envanter vardır ve bu da Kültürel Değerli Varlıkların Genel Envanter Listesi olarak adlandırılmıştır. Bu envanter, kültürel değerli olarak tescil edilen aşağıdaki varlıkları içermektedir:
• Anıtlar; binalar veya tarihi, sanatsal, bilimsel ve sosyal değerleri büyük heykel ya da mühendislik eserleri,
• Tarihi bahçeler; insan eliyle düzenlenmiş doğal alanlar, kimi zaman binalarla bütünleşen tarihi, estetik, duyumsal ve botanik değerli bahçeler,
• Tarihi yapı grupları; bir bütün oluşturan veya süreklilik gösteren kümelenmiş ya da ayrık yapı grupları,
• Tarihi sitler; tarihi, etnolojik, paleontolojik veya antropolojik açıdan değerli, kültürel veya doğal oluşumlar, geçmişte yaşanmış olaylar, halk gelenekleri vb. nedenlerle önem kazanmış alanlar,
• Arkeolojik bölgeler; arkeolojik metotlarla çalışılması gereken yeraltı, yerüstü ya da sualtında bulunan objeler, yapılar ve alanlar,
• Bu taşınmazlara ek olarak yaşayan sanatçıların ürünleri dışında kültürel değerli tüm varlıklar İspanyol Tarihi Mirası Kültürel Değerli Varlıklar Genel Envanterine alınabilirler.
Sözkonusu varlıklar, envanter fişlerinde detaylarıyla tanımlanır, çizimler ve biyografik referanslarla desteklenir. Envanter, klasik kartlama ve indeks sisteminden oluşmaktadır. Özel envanter olarak belirlenebilecek farklı bir çalışma olmamakla birlikte 1980 – 1981 yılları arasında sadece anıtlar ve yapı grupları için bir envanter yapılmıştır. Kiliseye ait taşınır objelerle ilgili bir envanter çalışması sürdürülmektedir. Bağımsız topluluklar için il arkeoloji planları çizilmektedir. Ulusal düzeyde İspanya’nın Akdeniz kıyılarını içeren birçok arkeoloji haritası üretilmiştir. Birçok bağımsız topluluk çeşitli türlerdeki varlıklar ve çevreleri için tam envanter kayıtları tutmaktadır.
5.4.4 Finansman
Anıtların korunması ve restorasyonu için doğrudan yardım devlet bütçesinden ve bağımsız topluluklardan sağlanır. Özel mülk sahipleri tescilli kültür varlıklarının bakım ve onarımı için geri ödemek koşulu ile bir nevi kredi olarak yardım alabilirler.
Vergi muafiyeti için İspanyol Tarihi Mirası ile ilgili 16 / 1985 sayılı yasada tanımlandığı üzere yapının/varlığın Kültürel Değerli Yapılar Genel Envanterine alınmış olması şartı bulunmaktadır. Tarihi alanlar, tarihi sitler ve arkeolojik alanlar dikkate alındığında da yine genel envantere alınan varlıklar bu muafiyetten yararlanabilirler. Vergi mükellefine, kültürel değerli bir yapıyı satın alırken, onarırken ya da restore ederken gelir vergisinden %20 indirim yapılmaktadır. Bu miktar gelir vergisinin %30’unu geçemez.
İspanyol Tarihi Mirasına ait herhangi bir varlığın devlete, kamuya ait bir kuruma, vakıflara, derneklere bağışlanması durumunda da gelir vergisinden %20-30 oranında indirim yapmak mümkündür.
Özetle; kültür varlıklarına ilişkin her türlü uygulamada mal sahibi tamamı ile olmasa bile, %20-30 oranında değişen miktarlarda vergi indiriminden yararlanabilmektedir.