✴ Kuzey Afrika’da kabile hayatı şeklinde daha çok konar-göçer bir yaşam tarzını benimsemişler, Hz. Ömer Dönemi’nde ilk kez Müslümanlarla karşılaşmışlardır.
✴ Hz. Osman Dönemi’nden itibaren de Müslüman Arapların bölgede egemenlik kurma çabalarına karşı çıkarak Araplarla mücadele etmeye başlamışlardır.
✴ Emeviler Devri’nde İslamiyet’e geçmeye başlayan Berberiler, kendi kültürlerini ve benliklerini kaybetmiş ve Araplaşmışlardır.
2. Acemler (İranlılar)
✴ Acem esasen Arap olmayanlar için Araplar tarafından kullanılan bir tabir iken İslamiyet’in ilk zamanlarında İranlılar için kullanılmaya başlanmıştır.
✴ Hz. Ömer Dönemi’nde İran coğrafyasının ele geçirilmesiyle bölgede yaşayan Acemler de İslamiyet’i kabul etmeye başlamışlardır.
3. Kürtler
✴ İran ve Irak bölgesinin Hz. Ömer Dönemi’nden itibaren Arap İslam ordularının hâkimiyetine girmesiyle bölgede yaşayan Kürtler, Müslümanlarla yakın ilişki kurmaya başlamıştır.
✴ İlk zamanlarda Acemlerle birlik olup Müslümanlarla mücadele eden Kürtler, Emeviler Dönemi’nden itibaren İslamiyet’i benimsemeye başlamışlardır.
C. İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ (KARAHANLI VE GAZNELİ DEVLETİ) 1. Karahanlılar (840 -1212)
✴ Uygur Devleti’nin yıkılmasından sonra Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi gibi boyların bir araya gelmesiyle Orta Asya’da kuruldu. Bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kadir Han’dır.
✴ Balasagun ve Kaşgar Şehirleri, devlete başkentlik yaptı ve devletin sınırları Aral Gölü’nün batısından itibaren Orta Asya’nın içlerine kadar genişledi.
✴ Devletin önemli hükümdarlarından biri olan Satuk Buğra Han’ın Müslüman olması ve “Abdülkerim” ismini almasından sonra ülke genelinde İslamiyet hızlı bir şekilde yayıldı.
✴ Türkler arasında İslamiyet’in yayılması için mücadele etmiş ve bu nedenle El-Mücahit, El-Gazi unvanları ile anılmıştır.Böylece Karahanlılar ilk Müslüman Türk devleti oldu.
✴ 1042 tarihine gelindiğinde Gazneli Devleti’nin baskısına dayanamayan Karahanlılar, Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu devletler de XIII. yüzyıl başlarına kadar varlıklarını devam ettirdiler.
✴ Halkının çoğunluğunun Türk olması, Türkçeyi resmî dil kabul etmeleri ve Orta Asya Türk kültürünü devam ettirmeleri, Karahallıların millî bir anlayışa sahip olduğunun temel göstergesidir.
✴ Karahanlılar, “ikili sistemi uygulayarak Orta Asya Türk devletlerinin yönetim anlayışını devam ettirdiler.
✴ Türk devletleri içerisinde ilk kervansarayları ve medreseleri kurdular. Türk-İslam kültürünün temellerini attılar.
✴ Kaşgarlı Mahmut, Yusuf Has Hacip, Ahmet Yesevî ve Edip Ahmet gibi âlimler, eserlerini Karahanlılar döneminde yazdılar.
Türk- İslam Tarihinin İlk Edebi Eserleri
Divan-ı Lûgati’t-Türk Kutadgu Bilig Divan-ı Hikmet Atabet’ül Hakayık
Kaşgarlı Mahmut
Türkçe Sözlük Yusuf Has Hacip
Siyasetname (Devlet Yönetimi) Ahmet Yesevî
Tasavvuf Edip Ahmet
Ahlak 2. Gazneliler (963- 1187)
✴ Samanoğulları Devleti’nde Herat’a vali olarak atanan Alp Tigin, Samanoğullarının otoritesini kaybetmesiyle Gazne şehrinde devletin temellerini attı.
✴ Kurulduğu şehirden ismini alan Gazneli Devleti Sebüg Tigin Dönemi’nde bağımsız oldu. (Sebüg Tigin bu yüzden devletin ikinci kurucusudur.)
✴ 997’de hükümdar olan ve devlete en parlak devrini yaşatan Mahmut, Abbasi halifesini Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtardı ve halife tarafından “sultan” unvanı ile onurlandırıldı.
✴ Böylece Mahmut, “sultan” unvanını kullanan ilk Türk hükümdarı oldu.
✴ Otuz üç senelik saltanatı boyunca Hindistan’a on yedi kez sefer düzenleyen Sultan Mahmut, İslam dünyasında haklı bir şöhrete kavuştu.
a. Gazneli Mahmut’un Hindistan Seferlerinin Sonuçları
✴ Kuzey Hindistan’da uzun süren bir Türk hâkimiyeti dönemi başladı.
✴ İslamiyet, Keşmir bölgesi başta olmak üzere Hindistan’ın geniş bir kesiminde yayıldı.
✴ Hindistan’da İslamiyet’in yayılmasıyla; Pakistan, Bangladeş gibi milletlerin oluşumuna zemin hazırlandı.
✴ Seferler ile elde edilen ganimetler, Gazneli Devleti’nin ekonomik açıdan canlanmasını sağladı.
✴ Sultan Mesut Dönemi’nde Horasan bölgesinin egemenliği için Selçuklu ve Gazneliler Dandanakan Savaşı’nda karşı karşıya geldi.
b. Dandanakan Savaşı (1040) (Selçuklular x Gazneliler)
✴ Savaşı kaybeden Gazneli hükümdarı Sultan Mesut, askerleri tarafından öldürüldü ve Gazneli Devleti yıkılış sürecine girdi.
✴ Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş süreci tamamlandı. Selçukluların batı yönünde ilerleyişi kolaylaştı.
Ç. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (SİYASİ GELİŞMELER) (1040- 1157) 1. Devletin Kuruluşu (Selçuk ve Arslan Bey Dönemleri) (960-1025)
✴ Büyük Selçuklu Devleti’nin kurucusu Selçuk Bey, Oğuz Yabgu Devleti’nde subaşılık (ordu komutanlığı) görevini yaparken Oğuz Yabgusu ile çeşitli meseleler yaşadı ve beraberindeki akıncı birliği ile Cend şehrine yerleşti.
✴ Kısa sürede kendisine sığınan bazı Oğuz boylarının katkısıyla gücünü artırdı ve İslamiyet’i kabul etti.
✴ Selçuk Bey’in ölümü ile dört oğlundan biri olan Arslan Bey Selçukluların başına geçti.
✴ Selçukluların güçlenmesini istemeyen Gazneli Mahmut, 1025 tarihinde tuzak kurup Arslan Bey’i tutsak olarak ele geçirdi. Bir süre sonra da Arslan Bey öldü.
2. Tuğrul ve Çağrı Beyler Dönemi (1025-1063)
✴ Selçuklularda Çağrı Bey daha çok ordu komutanlığı yaparken, Tuğrul Bey hükümdar olarak ülke yönetimini üstlendi.
✴ Tuğrul Bey Döneminde Gaznelilerle Nesa (1035),
✴ Serahs (1038), Dandanakan (1040) savaşları yapıldı.
✴ Bu savaşlardan en önemlisi olan Dandanakan Savaşı’nda Selçukluların Gaznelileri mağlup etmesi ile Selçuklu Devleti resmen kuruldu.
✴ Merv şehrini başkent yapan Tuğrul Bey; İran, Irak ve Azerbaycan’ı egemenliği altına aldı ve Anadolu üzerine seferler düzenlemeye başladı.
✴ Türklerin Anadolu üzerine akınlarını engellemek isteyen Bizans ile 1048’de yapılan Pasinler Savaşı’nı Selçuklu ordusu kazandı. Bu savaş, Selçukluların Bizans ile yaptığı ilk savaş oldu.
✴ Bu dönemde Abbasi halifesi, Şii Büveyhoğullarının baskısı karşısında Tuğrul Bey’den yardım istedi.
✴ 1055 yılında Bağdat’a giren Tuğrul Bey, halifeyi Büveyhoğullarının baskısından kurtardı.
✴ Tuğrul Bey, halifenin kızı ile evlendi ve Abbasi halifesinden “doğunun ve batının sultam” unvanını aldı.
✴ Böylece Türkler, İslam dünyasının siyasi gücünü ele geçirmiş oldu. Artık Abbasi halifeliği sadece dinî yetkilere sahip bir makam oldu.
3. Sultan Alp Arslan Dönemi (1063-1072)
✴ Alp Arslan ilk olarak Selçukluların otoritesini kabullenmek istemeyen Abbasi halifeliği üzerinde tekrardan egemenlik kuruldu.
✴ Alp Arslan, 1064 tarihinde Ani ve Kars kalelerini ele geçirdi. Halife de Alp Arslan’a “Ebu’l Feth” (fetihlerin babası) unvanını verdi.
✴ Bizans imparatoru Romen Diyojen, Anadolu’ya hâkim olmak isteyen Selçuklulara karşı Peçenek ve Kıpçak Türkleri, Slav, Bulgar, Frank vb. milletlerden oluşan bir ordu hazırladı.
✴ 1071 tarihinde Selçuklu ordusu ile Bizans ordusu Malazgirt Ovası’nda karşı karşıya geldi.
a.Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071) (Büyük Selçuklu X Bizans İmparatorluğu)
✴ Uz ve Peçenek Türklerinin Selçukluların tarafına geçmesiyle Sultan Alp Arslan büyük bir zafer kazandı ve Bizans İmparatoru esir olarak ele geçirildi.
✴ Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı ve Türkler kitleler halinde Anadolu’ya yerleşmeye başladı.
✴ Anadolu’ya yerleşen Türkler tarafından birçok Türk beyliği kuruldu ve Anadolu Türk tarihi başladı.
✴ Bizans’ın İslam dünyası üzerindeki baskısı büyük ölçüde azaldı.
✴ Anadolu’da Türk kültür ve medeniyetinin temelleri atıldı ve birçok eser inşa edilmeye başlandı.
✴ Türklerin ilerlemesine engel olamayacağını anlayan Bizans, Avrupa’dan yardım istedi. Bu durum Haçlı Seferleri’nin başlamasına neden oldu.
✴ Uyarı :Malazgirt Zaferinden sonra Alp Arslan, İsfahan’a döndü ve Karahanlılarla mücadeleye girişti. Bu mücadeleler sırasında Barzam Kalesi kumandanı tarafından 1072 tarihinde şehit edildi.
4. Sultan Melikşah Dönemi (1072-1092)
✴ Melikşah, vezir Nizamülmülk’ün katkılarıyla Büyük Selçuklu Devleti’ne en parlak devrini yaşatan hükümdar oldu.
Anadolu’ya yerleşme amacıyla yapılan akınlara devam edildi.
✴ 1077’de İznik’in fethedilmesi ve Türkiye Selçuklularının kurulmasıyla Anadolu’nun hâkimiyet altına alınması sonucunda Melikşah halifeden “sultan” unvanı aldı.
✴ Melikşah Dönemi aynı zamanda devlet içerisinde ciddi sorunların da başladığı bir devir oldu.
✴ Özellikle Haşan Sabbah’ın liderlik ettiği Bâtınilik hareketi devleti yıpratmaya başladı.
✴ Bilgi küpü :Haşan Sabbah (1052 -1124) ve Bâtınilik Haşan Sabbah, 1090’da İran’daki Alamut Kalesi’ni ele geçirdi ve burada Nizârî-İsmâilî Devleti’ni kurdu. Bâtınilik fikrini yaymak için propaganda faaliyetlerine girişti. Müritlerini özellikle cahil bıraktı, onları haşhaş (esrar) kullanarak ve cenneti vadederek kendisine bağladı. Müritlerinden haşşâşîn (Batı dillerinde “assassin” olarak geçer) diye adlandırılan suikastçı birlikleri oluşturdu. Büyük Selçuklu Devleti’ndeki Nizâmülmülk gibi devlet adamlarını öldürttü ve Büyük Selçuklu Devleti’ni yıprattı. Bâtıni’ler, Haşan Sabbah’ın ölümünden sonra da faaliyetlerine devam ettiler. 1256 yılında Moğolların Alamut Kalesi’ni ele geçirmesi ile Bâtınilik hareketi etkisini yitirdi.
5. Devletin Yıkılış Sürecine Girmesi (1092- 1157)
✴ Melikşah ’tan sonra başlayan taht kavgaları, Moğolların baskısı ve Karahıtaylarla 1141 ’de yapılan “Katvan Savaşı”
devleti iyice zayıflattı.
✴ 1157 yılında Sultan Sencer’in ölümü, Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasına ve ülke topraklarında bağımsız küçük devletler ve atabeyliklerin ortaya çıkmasına neden oldu.
a.Büyük Selçuklu Devleti Toprakları Üzerinde Kurulan Devlet Ve Atabeylikler Devletler
Irak Selçukluları Suriye Selçukluları Kirman Selçukluları Türkiye Selçukluları
Atabeylikler
Fars Atabeyliği (Salgurlular) Azerbaycan Atabeyliği (İldenizoğulları)
Şam Atabeyliği (Börüoğulları) Musul-Halep Atabeyliği (Zengiler) Erbil Atabeyliği (Beg-Teginoğulları)
Bilgi küpü ‘‘Atabeylik’’ Selçuklu sultanlarının oğullarının (melik) eğitimi ile ilgilenen atabeyler, meliklerin görevlendirildiği eyaletlerde onlara yardımcı olurlardı. Ancak hem kendilerine verilen geniş yetkileri kullanarak hem de melikleri bertaraf ederek bir süre sonra bulundukları yerlerde bağımsız yönetimler yani ata- beylikler kurdular.
b. Büyük Selçuklu Devleti’nin Yıkılmasında Etkili Olan Faktörler
✴ Fatimiler ve Batınilerin Şiiliği yaymak için izlediği politikalar.
✴ Haçlı Seferleri’nin başlaması.
✴ Uzun süre devam eden taht kavgaları ve Abbasi halifelerinin otorite kazanmak için yaptığı faaliyetler.
✴ Atabeylerin bağımsız devlet kurma girişimleri ve Oğuz boylarının isyanları.
D. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NDE YÖNETİM, TOPLUM VE MEDENİYET