a. İslamiyet’in Türk Devlet Yapısına Etkileri
İlk Türk Devletleri (İslamiyet Öncesi) Türk-İslam Devletleri (İslamiyet Sonrası)
✴ Kut (hükümdarlığın Tanrı tarafından bahşedilmesi)
anlayışı vardır. ✴ Kut anlayışı yanında hükümdarlığın halife tarafından onaylanması usulü vardır.
✴ Cihan hâkimiyeti (dünyaya egemen olma) ideali vardır. ✴ Cihan hâkimiyetine cihat anlayışı da (dini yaymak için mücadele etmek) eklenmiştir.
✴ Töreler, hukukun temel kaynağıdır. ✴ Törenin yanına şeri hukuk da eklenmiştir.
✴ Hükümdarlar han, hakan, kağan gibi unvanlar
kullanırlar. ✴ Bu unvanlarla birlikte sultan, şah gibi unvanlar da kullanılmıştır.
✴ Otağ, tuğ, örgin gibi hükümdarlık sembolleri
kullanılmıştır. ✴ İlk Türk devletlerindeki sembollere ek olarak hutbe okutmak, hilat, çetr (şemsiye) gibi semboller kullanılmıştır.
b. Hükümdar
✴ Tuğrul Be/den sonra “sultan” unvanı alan hükümdarlar, tahta çıktıklarında Abbasi halifesinden onay alarak İslam dünyasında etkili olmaya ve otorite kurmaya çalıştılar.
✴ Sultan unvanı kullanan hükümdarlar, yasama, yürütme ve yargının başında yer alırdı. “Kut” ve “devlet hanedanın ortak malıdır” anlayışı taht kavgalarına ve devletin zayıflamasına neden olmuştur.
✴ Hükümdarlar; orduyu komuta etmek, divana başkanlık etmek ve üst düzey devlet memurlarının tayinini yapmak gibi geniş yetkilere sahiptiler. Ancak bu yetkileri sınırsız kullanamazlardı.
✴ İslamiyet öncesinde “töre” ile sınırlandırılan yetkileri, İslamiyet sonrasında töre ile beraber şeri hukuk ile sınırlandırıldı
Unvanları Han, Hakan, İlig, Sultan
Sembolleri Para Bastırmak, Otağ (Çadır), Çetr (Şemsiye), Hilat, Tıraz, Bayrak, Taht, Taç, Tuğ, Nevbet, Gaşiye (Eğer Örtüsü)
c Melik ve Atabey
✴ İlk Türk İslam devletlerinde “melik” adını alan hükümdarın erkek çocukları, hocaları olan atabeyler tarafından eğitilirdi.
✴ Tecrübe kazanması için valiliklere tayin edilen meliklere, atabeyler de eşlik e- derdi. Ancak hem meliklerin hem de atabeylerin geniş yetkilere sahip olması ve zaman zaman bağımsız olmak için isyan etmeleri merkezî otoritenin zayıflamasına neden oldu.
d. Hükümet (Divan)
✴ Divan, günümüzdeki bakanlar kuruluna benzetilebilen bir yapıya sahiptir.
✴ Divanların bir araya gelmesiyle Divan-ı Saltanat oluşturulurdu.
Divan-ı Saltanat
Divan-ı İstifa Divan-ı Arz Divan-ı İşraf Divan-ı İnşa (Tuğra)
Maliye Ordu Mali ve idari denetim Yazı İşleri
✴ Bilgi küpü Divan-ı Saltanata Bağlı Olmayan Diğer Divanlar Divan-ı Berid (Posta ve haberleşme) ,Divan-ı Mezalim (Adalet) ,Divan-ı Hatun (Hükümdar eşinin işlerinin yürütülmesi)
2. Hukuk
✴ Türk İslam devletlerinde adalet kurumunun başında sultan yer alır. Sultan bu yetkisini naiplere (vekil) yani kadılara devreder. Kadılar günümüzdeki hâkimlerin vazifesini yerine getirirler ve herhangi bir makama bağlı olmadan bağımsız hareket ederlerdi.
a. Şeri Hukuk b. Örfi Hukuk
Alanı: İslami kurallara göre evlenme, boşanma,
miras, nafaka, vergi vb. konuları Alanı: Devletin temel kuralları, halk ve devlet ilişkileri
Başkanı: Kadi’ül-kudat Başkanı: Emir-i dad
Uyarı :Şeri hukuk kurallarında herhangi bir değişiklik yapılamazdı. Örfi hukuk ise dönemin şartlarına göre değiştirilebilirdi.
Şeri hukuk ile örfi hukuk arasında herhangi bir konuda çelişki olursa şeri hukuk esasları dikkate alınırdı.
3. Toprak Sistemi
✴ Selçuklular başta olmak üzere Türk İslam devletlerinde ülke içindeki topraklar, mirî (devlete ait) arazi olarak değerlendirilirdi. Dolayısıyla mirî toprakların tasarruf hakkı hükümdara aitti. Hükümdar da elinde bulunan bu toprakların işletme hakkını kişilere veya kurumlara verirdi.
İlk Türk İslam Devletlerinde Topraklar Has Arazi
✴ Ordu teşkilatlanmasında “onluk sistem” uygulanırdı. Askerler daha çok “gulam” veya “ikta” sistemi ile yetiştirilirdi.
Gulam Sistemi:
✴ Satın alanın köleler, savaş esirleri ve küçük yaşta toplanan çocukların; askerî veya idari alanlarda görevlendirilmek üzere devlet tarafından eğitilmesidir.
✴ Türklerden de seçilen bu gulamlardan bazıları hükümdarın yakın korumalığını yapmak üzere “Gulaman-ı Saray”
birliğine alınırken diğerleri ise “Hassa Ordusunda veya idari alanlarda görevlendirilirdi. İlerleyen zamanlarda Osmanlı Devleti de benzer bir sistem olan devşirme sistemini uygulamıştır.
İkta Sistemi:
✴ Asker yetiştirmek başta olmak üzere çeşitli hizmetler karşılığında devlet memurlarına toprak verilmesini ifade eder. Bu sistem dâhilinde yetiştirilen askerler “sipahiyan” olarak adlandırılırdı. Osmanlı Devleti de “tımar sistemi” adı altında bu uygulamayı devam ettirmiştir.
✴ İlk Türk İslam Devletleri denizlere çok yakın olmadıkları için donanma kuvvetlerine sahip olmadılar. İlk Türk İslam devletlerinde gayrimüslimler askerlik vazifesi yapamazlardı. Çünkü bu devletler gaza ve cihat anlayışına sahiptirler.
Ordu Birlikleri Gulâmân-ı
Saray Hassa
Ordusu İkta
Askerleri Türkmenler Bağlı Beylik ve
Devletlerin Askerleri
✴ Selçuklularda asillik ve zenginlik temeline dayanan sınıfsal bir yapı söz konusu değildi.
✴ Gerekli eğitimi ve şartları yerine getirenler devletin en üst makamlarına kadar yükselebilirlerdi.
Dinine Göre
6. Ekonomik Hayat
✴ Tarım ve hayvancılığın geliştirilmesi için uygun görülen yerlerde sulama kanalları yapıldı.
✴ Ticaretin geliştirilmesi için tüccarlara vergi kolaylıkları sağlanırken, güvenlikleri için özel askerî birlikler oluşturuldu.
Ayrıca ticaret yolları üzerine yön işaretleri konuldu. Hanlar ve ribatlar (kervansaray) inşa edildi.
✴ Türk İslam devletlerinde vergi sistemi, İslam hukukunun temel esaslarına göre şekillenmiş ve bu vergiler şeri vergiler olarak adlandırılmıştır. Ayrıca dönemin şartları ve temel geçim kaynaklarının değişmesi de vergilerin çeşitlenmesine neden olmuştur.
Şeri Vergiler Zekât
Belli bir mal varlığı olan Müslümanlardan alınır.
Müslümanlardan alınan Öşür ürün vergisidir.
Haraç Gayrimüslimlerden alınan ürün vergisidir.
Cizye
Askere alınmadıkları için gayrimüslim erkeklerden
alınan baş vergisidir.
7. Eğitim ve Bilim
✴ Türk İslam devletlerinde temel eğitim kurumu medreselerdir. Medrese, günümüzdeki lise ve üniversiteye benzeyen bir yapıya sahiptir.
✴ Büyük Selçuklular ünlü vezir Nizamülmülk’ün gayretleriyle açılan dünyanın ilk üniversitelerinden sayılan “Nizamiye Medreselerimi açtılar.
✴ Dil, din ve hukuk eğitiminin ağırlıklı olarak verildiği Nizamiye Medreselerinde; devleti yıkmaya yönelik dinî ve ideolojik fikirlerin önüne geçme, bilim insanı ve devlet memuru yetiştirme, Türklerin dinî inançlarını artırmaya yönelik bir program yürütüldü.
✴ Ayrıca fen ve matematik bilimlerinin de önem taşıdığı medreselerde, tıp eğitimi darüşşifalarda (hastane), astronomi eğitimi de rasathanelerde (gözlem evi) verilirdi.
✴ Eğitim alanında Arapça daha çok kullanılan bir dil olurken edebiyatta Farsça ön plana çıktı. Bu durum Türkçe’nin gelişimini olumsuz yönde etkiledi. Türkçe ise daha çok sarayda ve Türkmen boyları arasında kullanılan dil bir dil oldu.
✴ Medrese eğitiminin kaliteli olması bilimsel çalışmalara büyük katkı sağlamıştır. Matematik, felsefe, astronomi, geometri, tıp vb. alanlarda önemli bilim adamları yetişmiştir.
✴ Ömer Hayyam, Muhammed Beyhakî, Ebü’l-Muzaffer İsferâyinî, Vâsıtî, Ahmed Tûsî gibi âlimler matematik ve astronomi alanlarında yaptıkları çalışmalarla ün kazanmışlardır.
Nizamülmülk (1018-1092) ve Siyasetname
✴ Alp Arslan ve Melikşah dönemlerinde vezirlik görevinde bulunmuştur.
✴ “Nizamiye Medreseleri”™ kurdurmuş ve Bağdat’taki medresenin başına İmam Gazali’yi getirmiştir.
✴ Günümüz üniversitelerinin temeli sayılan bu medreselerde dünyada ilk kez yurt ve burs hizmetleri verilmiştir.
✴ Türk İslam tarihinde ilk kez; ikta sistemini düzenlemiş, bütçe çalışması yaptırmış, istihbarat teşkilatını kurmuştur.
✴ En önemli eseri olan Siyasetnamede anlatılan hikâyelerin bir kısmı İslâm öncesine, büyük bir kısmı Selçuklu öncesine, bir bölümü de Selçuklu dönemine aittir.
✴ Nizâmülmülk bu eserinde çeşitli devirlerdeki uygulamaları karşılaştırarak kendi dönemi için en ideal olanı seçip tavsiye ettiğini vurgulamaktadır.
8. Sanat ve Mimari
Türkler, İslam kültürünün etkisiyle sanat ve mimaride büyük ilerlemeler kaydettiler. Türk İslam devletleri, Orta Asya kültürünü ve İslami sanat anlayışını birleştirerek özgün eserler meydana getirdiler.
Kümbet Anıt mezarlardır. Dört duvarının üzeri kubbeyle örtülü ise türbe, silindirik veya piramit bir kubbeyle örtülü ise kümbettir.
Ribat (Kervansaray) Ticaret kervanlarının konaklaması için Karahanlılar döneminden itibaren inşa edilmeye başlanmıştır.
Çinicilik Genellikle çiçek resimleri ile sırlı, parlak bir fayans üzerine yapılan süsleme sanatı Hat Arap harfleri ile güzel yazı yazma sanatı. Celi, sülüs ve kufi gibi çeşitleri vardır.
Minyatür Bir tür resim sanatı. Derinlik ve gerçeklik kuralları dikkate alınmaz. Kişiler birbirine benzer şekilde çizilir.
Taş Oymacılığı ve
Ahşap İşlemeciliği Özellikle dinî motifler ve çiçekler kullanılarak yapılır.
İlk Türk İslam Devletlerine Ait Önemli Eserler Büyük Selçuklu
Ulu Cami (Diyarbakır), Mescid-i Cuma (İsfahan ve Kazvin) Sultan Sencer Türbesi (Merv), Damgan Minaresi (İran) Gazneliler
III. Mesut Minaresi, Zafer Anıtları (Gazne) Karahanlılar
Kalan Minaresi (Buhara), Talhatan Baba Camii (Merv), Harekkan Kümbeti, Arap Ata Türbesi, Ayşe Bibi ve Balacı Hatun Türbeleri (Semerkant)