✴ İlk Devlet Yönetimi Türk devletlerinde “il” veya “el” olarak adlandırılan devlet, hükümdar tarafından monarşik (saltanat) bir anlayışla yönetilmiştir.
1.Gücün (İktidarın) Meşruiyet kaynağı
Türklerde meşruiyetin kaynağı tanrısaldır. (Kut inancı) ve soy bağına (veraset sistemi) bağlıdır.
a. Kut: Hükümdarlık yetkisinin tanrı tarafından verildiğine inanılmasıdır.
b. Veraset Sistemi: Devlet yönetimine hükümdardan sonra kimin tahta geçeceğini belirlemek için konulan kurallara denir. İlk Türk devletlerindeki bu kural, hükümdara kan bağıyla bağlı olan hanedan üyelerine geçer yani “devlet hanedanın ortak malıdır” anlayışı hakimdir.
Uyarı: İlk Türk devletlerinde siyasi iktidar kavramı “kut” tabiri ile ifade edilmiştir. Kut anlayışı, halkın hükümdara olan bağlılığını artırmıştır. Tahta geçmek isteyen hanedan üyeleri taht kavgası veya yapılan toplantılar belirlenmiştir. Veraset sistemi taht kavgalarına sebep olması Türk devletlerin kısa süreli olmalarına neden olmuştur.
2. Gücün Maddi Kaynakları:
a. Sahip olunan topraklar ve konar göçer yaşam (bozkır kültürü): Devlet üzerinde yaşadığı topraklar sayesinde vardır. İlk Türk devletleri Bozkır sahalarında iklim ve coğrafya gereği sürekli hareket hâlinde olan konar-göçer bir hayat gelişmiştir. Bozkır kültürünün öğelerinden atı kullanan ve demiri işleyen Türkler askerî bakımdan çevresindeki milletlere üstünlük sağlamış ve bu sayede topraklarını koruyabilmiştir.
b. Soy dayanışması (boy birliği): İlk Türk devletleri boylar birliği şeklinde bir örgütlenmeye sahiptir. Kağan, bu boyları itaat altına aldığında ve boylar arasında birlik beraberliği sağladığında meşruiyetini artırmıştır.
c. Askeri güç: Türkler; güçlü devletler kurmuş geniş topraklara hâkim olabilmişlerse bunu her şeyden önce güçlü orduları sayesinde başarabilmişlerdir. Tarihe “ordu-millet” olarak geçen Türklerde halk ordu, ordu da halk durumundaydı. Eli silah tutan herkes asker sayılır; canını, malını ve ailesini korumak üzere küçük yaşlardan itibaren bir asker gibi yetiştirilirdi.
3. Güç Paylaşımı ve Yönetim Organizasyonu
İlk Türk devletlerinde hükümdar bütün gücü şahsında toplar kurultayda devlet işleri görülür ve hükümet alınan kararların uygulanmasını takip ederdi.
İlk Türk devletlerinde ülke yönetimini kolaylaştırmak amacıyla “ikili sistem (teşkilat)” anlayışı uygulanmıştır.
Uyarı: Bu anlayışa göre ülke doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmış, doğu tarafını kağan, batı tarafını genellikle kağanın kardeşi “yabgu” unvanını alarak yönetmiştir. “İkili sistem” Türk devletlerinde federatif bir devlet yapısının ortaya çıkmasına neden olmuştur. olduğu ekonomik gücün halka adil bir şekilde dağıtılmasıdır.
(Küç): Tanrının kağana verdiği ve savaşların kazanılmasını Toy (Halka açık şölen)Ordu
Kama,Yay,Kılıç Kemer Katun-Hatun ’’Eşi’’:
Elçi kabul edebilir ve kurultay toplantılarına katılabilir.
Hükümdar devletin başında olmadığı zamanlarda
ona vekâlet eder.
Tigin-Tekin’’oğlu’’
Üst düzey devlet makamlarında görev alırlar. Yaşça en büyük tiginin emrine belirli bir bölge
ve askerî birlik verilerek tecrübe kazanması sağlanır.
b. Kurultay (Toy)
Devlet işlerinin görüşüldüğü üst düzey meclistir.
Kurultay Üyeleri (Toygun)
Kağan Hanedan üyeleri Hatun Aygucı Boy beylerin
Kurultay özellikleri;
✴ Kurultay, genellikle yılda üç kez toplanarak devlet işlerini görüşürdü.
✴ Kurultay’ın üyelerine “toygun” denilirdi.
✴ Kurultay, kağanın seçimi veya görevden alınmasında da etkiliydi.
✴ Kağan, kurultayın doğal başkanıydı ve kağanın olmadığı zamanlarda aygucı (başbakan) kurultaya başkanlık ederdi.
✴ Kurultaylarda alınan kararlar halka duyurulurdu.
✴ Kurultay kararlarının uygulanmasını sağlamak ve takip etmek için buyruklardan (bakan) oluşan bir ayukıya (hükümet) ihtiyaç duyulmuştur
✴ İlk Türk devletlerinde, kurultay (yasama) ve hükümet (yürütme) birbirlerinden ayrı kurumlardır.
Uyarı: Ancak hükümdar, alınan kararlara uymak zorunda değildir. Bu durum kurultayın danışma meclisi özelliğine sahip olmasına neden olmuştur.
c. Ayukı (Hükümet)
✴ Alınan kararları yürütmekle görevli, günümüzdeki hükûmetin işlevini yerine getiren üst düzey kurul.
Ayukı Üyeleri
Yabgu Aygucı Buyruk Tudun
Ülkenin batı tarafını
yönetir. Hükûmetin başıdır. Verilen görevleri yapan
üst düzey bakanlardır. Vergilerin toplanmasından sorumludur.
Yargan Şad Apa Tarkan Tutuk
Adalet işlerinden
sorumludur. Hanedan üyesi ordu
komutanlarıdır. Garnizon komutanıdır. Üst düzey askerî valilerdir.
4. Hukuk (Töre)
✴ İlk Türk devletlerinde göçebe yaşam tarzının etkisiyle yazılı hukuk yerine sözlü (yazısız) hukuk kuralları gelişmiştir.
Türklerdeki yazısız hukuk kuralları “töre” olarak adlandırılmaktadır.
✴ Gelenek ve görenekler, ahlaki değerler, kurultay kararları ve kağanın aldığı kararlar törenin temel kaynaklarıdır.
Zaman zaman kurultayın onayı ile kağan tarafından törede değişiklik yapılabilir.
✴ Devlet ile ilgili büyük davalara kağan bakardı. “Yargu” adı verilen mahkemelere yargan (yargucu) başkanlık ederdi.
✴ Devlete isyan, askerden kaçma, cinayet, tecavüz vb. suçların cezası idamdı. Diğer suçlarda maddi cezalar ve kısa süreli hapis cezaları uygulanırdı.
✴ Kısa süreli hapis cezaları göçebe yaşam tarzının bir sonucudur.
✴ Kağan dâhil herkesin töreye uyma zorunluluğu vardı. Bu durum ilk Türk devletlerinde hukuk üstünlüğü ilkesinin benimsendiğinin bir göstergesidir.
✴ İlk Türk devletlerindeki hukuk kuralları Uygurlarda farklılık göstermiştir.
✴ Uygurların yerleşik hayata geçmesi hukukun yazılı hâle gelmesine neden olmuş; mülk edinme, kiralama, satış sözleşmesi gibi uygulamaların doğmasına zemin hazırlamıştır.
5. Coğrafi Şartlar, Hayat Tarzı
✴ Orta Asya, sert karasal iklimin görüldüğü, su kaynaklarının çok olmadığı ve bozkır bitki örtüsünün hâkim olduğu bir coğrafyadır.
✴ Orta Asya’da yaşayan Türk toplulukları da iklim şartlarının etkisiyle tarımdan ziyade geçimlerini hayvancılık üzerine kurmak durumunda kalmışlardır.
✴ Hayvancılık ile uğraşan Türklerin büyük çoğunluğu da konar-göçer bir yaşam tarzını benimsemiştir.
Orta Asya’nın coğrafi şartlarının sonuçları;
✴ Hayvancılık faaliyetlerinin yapılmasına,
✴ Hayvancılık faaliyetleri, konar-göçer bir toplum yapısının oluşmasına neden olmuştur.
6. Toplumsal Yapı
✴ Eski Türk toplumunda en küçük birlik olan aile, kan bağı esasına dayanmaktadır.
✴ Türklerin toplum yapısında, aileler urugları, uruglar boyları, boylar budunları , budunlar da milleti yani devleti meydana getirmiştir.
7. Ordu (Askerî Teşkilatlanma)
✴ İlk Türk devletleri, geniş topraklara egemen olmak, diğer devletlerle mücadele etmek ve göçebe hayat tarzının zor şartlarında ayakta kalmak için güçlü ordulara sahip olma ihtiyacı hissettiler.
✴ Her daim hazır bir ordunun bulunduğu, Hazarlar haricinde paralı askerliğin olmadığı ve kadın erkek herkesin asker sayıldığı ordu- millet anlayışı vardır.
✴ Ayrıca yönetici sınıf ile ordu hizmetinde görev yapanlar birbirlerinden ayrı değildir. Dolayısıyla bir yönetici hem idari yetkilere hem de askerlik ile ilgili yetkilere sahiptir.
✴ Mete Han, MÖ 209’da “onluk sistemi” oluşturarak Türklerde ilk düzenli orduyu kuran hükümdar olmuştur. Mete Han’ın kurduğu bu sistem günümüzde dünyanın birçok ordusu tarafından uygulanmaktadır.
✴ Genellikle atlı askerlerden (süvari) oluşan Türk ordusu hızlı bir hareket kabiliyetine sahiptir.
✴ Türkler atı ehlileştirmişler, üzengi, nal, gem ve eyer gibi araçları kullanarak atı savaşlarda etkin bir güç olarak kullanmışlardır.
✴ Türklerde sınırları koruyan, garnizonların başında bulunan ve hükümdar ailesinden gelenler “şad”, kağanın korumalığını yapan askerler “bö- ri” olarak adlandırılmıştır.
✴ “Sahte ricat (geri çekilme)”, “pusu” ve “turan taktiği”
✴ Türklerin başarıyla kullandığı savaş taktikleri olmuştur.
8. Dış Politika (Türklerin Diğer Devletlerle İlişkileri)
✴ Orta Asya’da devlet kuran Türkler, yaşadıkları coğrafya itibariyle Çin, Sasani ve Bizans devletleriyle yakın ilişki halinde olmuşlardır.
✴ Türklerin akınlarını engellemek isteyen Çinliler, kilometrelerce uzunluktaki “Çin Seddi’ni inşa etmek durumunda kalmışlardır.
✴ Çinliler Türk devletlerine askerî anlamda üstünlük kuramadıklarında da Çinli prensesler ve casuslar vasıtasıyla Türk devletlerinde karışıklıklar çıkarmaya çalışmışlardır.
✴ Çinlilerle barış yapıldığı dönemlerde taraflar arasında ticari faaliyetler de yoğun olarak yapılmıştır.
✴ Türkler daha çok konar- göçer bir yaşam tarzını benimsediği için Çinlilere daha çok kürk, at, et, deri, silah gibi ürünler satmış Çinlilerden ipek, çay, tahıl gibi ürünler almıştır.
✴ Köktürkler zamanında ise ülkenin doğusunda bulunan Sasani Devleti ile ticaret yollarının egemenliği için mücadele edilmiştir.
✴ Köktürklerin batı yakasının yönetimini üstlenen İstemi Yabgu Sasanilere karşı Bizans ile iş birliği yapma yoluna gitmiştir.
✴ Köktürkler bu dönemde Türk tarihinde ilk kez Bizans’a elçi göndermiştir. Bizans da Köktürklere elçi göndererek iki devlet arasında ittifakın yapılmasına zemin hazırlamıştır.
İl-El (Devlet ) Bodun (millet)
Ok (Boy) Oğuş (Aile) Urug (aile birliği)
9. Ticaret
✴ İlk Türk devletlerinde ticari faaliyetler ilk zamanlar takas usulü yapılmıştır.
✴ Zamanla Çin, Sasani ve Bizans ile kurdukları ticari ilişkilerde bu devletlerin paralarını veya satir adı verilen parayı kullanmışlardır.
✴ Yapılan arkeolojik kazılar sonucunda Köktürklerin Türk tarihinde ilk kez para bastıkları anlaşılmıştır.
✴ İpek Yolu ve Kürk Yolu gibi önemli ticaret yolları üzerinde kurulan Türk devletleri, bu yollar üzerinde seyahat eden kervanlardan vergi almış, kervanların güvenlik ve konaklama ihtiyaçlarını karşılamıştır.
✴ İlk Türk devletleri, ticari faaliyetlerin devamlılığı ve güvenliği için komşu devletlerle sınırlarda “serbest ticaret bölgeleri” oluşturmuşlardır.
✴ Ticari faaliyetlere en çok önem veren Türk devleti Uygurlar, Çin’i baskı altına alarak ticari faaliyetlerden önemli gelirler elde etmiştir.
✴ Uygurlar para olarak genellikle “böz” veya “kuanpo” olarak adlandırılan üzeri resmî damgalı ipek parçaları ve “çav”
olarak bilinen kâğıt paralar kullanmışlardır.
✴ Uygurlar, Soğdlu ve Arap tüccarları himaye ederek bu topluluklarla ticari faaliyetleri geliştirmeye çalışmışlardır.
✴ Ticaret konusunda en fazla gelişme gösteren Türk devletlerinden biri olan Hazarların hoşgörülü, özgür ve güvenli siyasi yapısı Hazarlar Dönemi’ne “Hazar Barış Çağı” denilmesine neden olmuştur.
✴ Hazarların bu özellikleri ülkelerine daha fazla tüccarın gelmesinde etkili olmuştur.
✴ Özellikle bal, mum, un, kadife ve kürk ticareti yapan Hazarlar hem denizde hem de nehirlerde tüccarlara ulaşım imkânı sağlamıştır.
10.Yazıtlar (Kitabeler)
Yenisey Yazıtları Orhun Yazıtları
✴ Kırgızlara aittir. yazıtların okunmasıyla daha iyi anlaşılmıştır.
✴ II. Köktürklere aittir.
✴ Siyasetname Özelliğine sahip Türklerin devlet ve yönetim anlayışı ile ilgili önemli bilgiler içermektedir.
✴ Türk tarihi ve edebiyatının ilk yazılı eserleridir.
✴ 1883 yılında DanimarkalI Wilhelm Thomsen tarafından okunmuştur.
✴ Bir tarafı Köktürk alfabesi bir tarafı da Çin alfabesi ile yazılmış;
Tonyukuk (725), Kül Tigin (732) ve Bilge Kağan adına dikilmiştir.
✴ Köktürklerin esaret yılları, bağımsızlıkları, Çin entrikaları ve birlik beraberliğin önemi anlatılmıştır.