Adres: İskender Paşa Mahallesi, Telgrafhane Sokak No: 55-55/A Suriçi- Diyarbakır
Bugünkü Sahibi: Reşit İskenderoğlu
Bakımından Sorumlu Olması Gereken Kuruluş: Reşit İskenderoğlu Orijinal Kullanımı: Konut
Yapının İncelenme Tarihi: 12.12.2014 -16.03.2015 - 01.04.2015 - 09.05.2015 Çizim No: 62-67
Fotoğraf No: 131-147 Harita No: 19
Yapının Tanımı: Yapı 1551 yılında Diyarbakır Valiliğine atanan ve on dört yıl burada valilik yapan Diyarbakır’ın 12. Valisi İskender Paşa tarafından kendisi için ikametgâh olarak yaptırılmıştır (Bulduk,2007:21). Cahit Sıtkı Tarancı ve Ziya Gökalp ile kan bağı olan İskender Paşa büyük ve zengin bir aileye mensup olduğundan kendisi için yapılan konak da bu görkemi taşımaktadır. Haremlik ve selamlık olarak iki bölümden oluşur (Tuncer,1999:529). Selamlık bölümü harabe bir durumdadır (Erginbaş,1955:20). Geniş avlulu, havuzlu ev, 1850 m2’lik bir alanı kaplar.
Diyarbakır’da Osmanlı Dönemi mimarlık anlayışı bu konakta en iyi şekilde anlatılmıştır (Tuncer,1999:529). 2012 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilerek restoran olarak kullanılmaktadır (Fotoğraf-131).
Birbirine yapışık L şeklinde iki blok halinde haremlik bölümü ve arkada ise selamlık bölümü halinde inşa edilmiştir. Konakta dikkat çekici bir özellik ise konağa ait büyük bir hamamının bulunmasıdır. Yapının doğu, batı ve güneyinde komşu yapılar yer almaktadır. Ortada geniş büyük bir avluya sahiptir.
Havuz: İskender Paşa Konağının haremlik bölümünde orijinalinde iki adet havuz bulunmaktadır. DKVKK kayıtlarından aldığımız restitüsyon çizimleri ve raporlarını inceledik. Bir adet eyvan içinde, bir adet ise hamamın önünde avluda havuz olduğunu fakat avluda bulunan dikdörtgen planlı havuzun günümüze gelmediği bilgilerine ulaştık.
Günümüze gelen havuz, eyvanın altındadır (Fotoğraf-132). 2.10X2.25X41 cm ölçülerinde kareye yakın plan şemasına sahiptir. Diyarbakır havuz tipolojisi içerisinde
kare planlı havuzlar grubuna girer. Zemin kotundan 35 cm yukarıya taşan havuz, kenarlardan dış bükey 25 cm’lik bir bombe ile dışarı taşırılarak üç boyutlu bir görünüm kazanmıştır (Fotoğraf-133). Havuz kenarlarında sık rastladığımız su kadehleri burada köşelerde yer alır. Ortalama 14 cm çapında altı yapraklı gülçeler şeklindedir. Gülçeler dışardan 17 cm aşağı doğru inerek beş dilimle üç boyutlu bir görünüm vermektedir. Fakat havuzun kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde bulunan su kadehlerinin dışardan havuz dışına taşırılarak aşağı inmesi güneydoğu ve güneybatıdaki su kadehlerine göre farklılık gösterir. Kuzey yöndeki kadehler dışardan havuz dışına taşırılarak aşağı doğru incelip üç boyutlu badem şekli almıştır (Fotoğraf-134-135). Güney yöndeki kadehler dışardan havuz dışına taşırılarak beş dilimle üç boyutlu bir görünüm vermektedir (Fotoğraf-136-137). Havuz çevresi 25 cm’lik bir su oluğu ile sarılmaktadır. Su taşmalarında avluya suyun gitmesini önlemek için 22 cm’lik bir çerçeve ile havuz vurgulanmaktadır (Çizim-62).
Havuzda en önemli süsleme unsuru ortasında bulunan bir adet su fıskiyesidir. Burada bulunan su fıskiyesi Diyarbakır evlerindeki diğer su fıskiyelerinden farklı planlanmıştır. Su fıskiyesi zeminden itibaren 66 cm yüksekliktedir. Havuzun ortasından 21 cm çapında 43 cm yukarı yükselen fıskiye ayağı burmalıdır. Fıskiye ayağı zeminden başlayarak 7 cm’lik burmalar halinde ayağa kıvrılmaktadır. Fıskiye ayağı 4 cm eninde ve 20 cm çapında bir bilezik ile dilimli geniş bir fıskiye çanağına bağlanmaktadır. Fıskiye çanağının çevresi on iki adet ikili stilize dilimlerle hareketlendirilmiştir. Çanağın ağız bölümü de 1 cm yüksekliğinde 3 cm genişliğinde dilimlerle toplam 12 adet dilimle hareketlendirilmiştir (Çizim-63). Çanağın ortasından 24 cm uzunluğunda bir adet metal boru vasıtasıyla su şöleni oluşturulmaktadır (Fotoğraf-138). Havuz çevresini saran su oluğu havuzdan taşan suların avluya gitmesi engellenmiştir. Su oluğu havuzun doğu kısmında havuz taşma çanağına bağlanmaktadır.
Havuz Taşma Çanağı: Havuzun doğu kenarında suyun toplanmasını sağlayan, taşmaları önleyen ve bazı küçük öteberilerin yıkanmasını sağlayan küvet şeklinde su haznesidir (Fotoğraf-139). Havuzu çevreleyen 25 cm’lik su oluğu havuzun 78 cm doğusuna uzanarak 46X48 cm’lik bir çanak oluşturmaktadır. Çanak içinden oluk devam ederek çanağın doğusundaki bitişik su giderine boşalmaktadır (Çizim-64).
Serdap (1 Nolu): Serdap öğesi, özellikle büyük konaklarda görülür. Suyun dinlendirici etkisinden özellikle kış aylarında da yararlanabilmek için ve yaz aylarında
kapalı mekânlarda karşımıza çıkar. İskender Paşa Konağı’nın eyvanının iki yanında bulunan odalarda birer adet küçük çaplı serdap bulunmaktadır. Suyun oluşturduğu hava akımı odayı serin tutar (Erginbaş,1953:19). 1 nolu serdap sekizgen plandadır (Fotoğraf- 140-141-142). 1953 yılında Diyarbakır Evleri üzerine çalışma yapan Doğan Erginbaş’ın çizimlerinde konağın odalarında bulunan serdap öğesine çizimlerinde yer vermemiştir. 1999 yılında Orhan Cezmi Tuncer tarafından yapılan araştırmada 1 nolu odada bulunan serdapın sekizgen planlı ve sade olduğundan bahsedilmektedir (Çizim-65). Her bir sekizgen 25 cm uzunluğundadır. Ortalama 47 cm çapında inşa edilen sekizgen serdabın ortasında 31 cm uzunluğunda yükselen metal bir boru ile su şöleni yaratılmaktadır.
Serdap (2 Nolu): 2 nolu serdap da yan odada bulunan serdap gibi günümüze gelmemiştir. Sadece metal fıskiyesi bulunmaktadır (Fotoğraf-122-123-124). DKVKK kayıtlarından aldığımız restitüsyon çizimleri ve raporlarını inceledik. 1999 yılında Orhan Cezmi Tuncer tarafından yapılan araştırmada 2 nolu serdap yuvarlak planda verilmiş ve su oluğu vasıtası ile ön eyvanda bulunan havuza dökülmektedir. Günümüzde daire şeklinde bir hamam cürunu bırakılmıştır (Çizim-65)(Fotoğraf-143- 144-145).
Su Kuyusu: Konağın geniş avlusunda 1 adet 65X73 ölçülerinde bir adet kuyu bulunur. Günümüzde işlevi yoktur. Yaptığımız sözlü görüşmeler neticesinde geçmiş dönemde tulumba ile buradan su çekildiği bilgisini aldık(Fotoğraf-146-147).
Malzeme ve Teknik: Yapının genelinde kullanılan bazalt taş malzeme havuza da hâkimdir. Havuzda süsleme detayına fazla yer verilmediğinden taşlar blok halinde kullanılmıştır.
Süsleme: Havuz Diyarbakır’daki diğer evlerdeki havuzlara benzer olarak sade ve dikdörtgen planda yapılmıştır. Kare planlı havuzun çevresi dış bükey bir çıkıntı yapılarak yükseltilmiştir. Bu durum havuza bombeli ve üç boyutlu bir görünüm katmıştır. Ayrıca havuzda bulunan başka bir süsleme unsuru da havuz köşelerinde bulunur. Diyarbakır evlerinde havuz kenarlarında sık rastladığımız su kadehleri burada köşelerde yer alır. 6 yapraklı gülçeler şeklindedir. Gülçeler dışardan 17 cm aşağı doğru inerek beş dilimle üç boyutlu bir görünüm vermektedir. İskender Paşa Konağı’nda süsleme unsuru olarak karşımıza çıkan öğe havuzun ortasında bulunan su fıskiyesidir. Fıskiye burmalı bir ayak ile kıvrım yaparak bilezik yardımı ile fıskiye çanağı ile birleşir. Fıskiye çanağının çevresi 12 adet ikili stilize dilimlerle hareketlendirilmiştir. Çanağın
ağız bölümü de toplam 12 adet dilimle hareketlendirilmiştir Çanağın ortasından bir adet metal boru vasıtasıyla su şöleni oluşturulmaktadır.
Değerlendirme: İskender Paşa Konağı gibi oldukça büyük ebatta bir konağın orijinalinde iki adet havuza yer verilmiş fakat günümüze sadece eyvanda bulunan havuz ulaşmıştır. Havuz kare plandadır ve Diyarbakır evlerinde ki havuz mimarisine uygun planlanmıştır. Havuzun ayırt edici özelliği doğu kenarında suyun toplanmasını sağlayan, taşmaları önleyen ve bazı küçük öteberilerin yıkanmasını sağlayan küvet şeklinde su haznesidir. Az sayıda görülen havuz taşma çanağı Cahit Sıtkı Tarancı evi havuzu gibi özellik taşımaktadır. Avlu da bulunan günümüze gelemeyen havuzun ise 1999 yılında Orhan Cezmi Tuncer tarafından yapılan araştırmada dikdörtgen planlı oluşundan ötede başka bir bilgiye ulaşamadık35(Çizim-66-67). Konak ev sahipleri tarafından bölündüğü
için avludaki havuz zarar görmüştür. Konağın ayırt edici bir diğer özelliği de odalarında bulunan serdap öğelerinin bulunmasıdır.
4.14. Ahmed Arif Müze Kütüphanesi Havuzu