Adres: Cemal Yılmaz Mahallesi Gazi Caddesi / Sur içi-Diyarbakır Bugünkü Sahibi: Vakıflar Genel Müdürlüğü
Bakımından Sorumlu Olması Gereken Kuruluş: Vakıflar Bölge Müdürlüğü Orijinal Kullanımı: Han
Yapının İncelenme Tarihi: 03.05.2015-26.07.2015 Çizim No: 91-92
Fotoğraf No: 211-217 Harita No: 30
Yapının Tanımı: 1527 yılında dönemin Diyarbakır Valisi Hüsrev Paşa tarafından arkasında yer alan medrese ile birlikte inşa edilmiştir (Sözen,1971:193-195). Evliya Çelebinin de bahsettiği üzere oldukça fazla sayıda odası bulunan Deliller Hanı, vakfiyelerde “Menzil Hanı” olarak geçmektedir (Beysanoğlu,1996:547-549). Han sefere çıkan Osmanlı Hükümdarlarına bile ev sahipliği yapmıştır. Asıl adı Hüsrev Paşa Hanı olarak bilinen yapının, Deliller Hanı olarak bilinmesinin nedeni Hicaz’a gidecek hacı
adaylarını götürecek delillerin (rehberlerin) bu handa
kalmalarındandır40 (Yılmazçelik,1995:91). Oldukça geniş bir alanı kaplayan han,
ortasında kareye yakın geniş bir avlusu, bu avlunun etrafında bulunan iki katlı revaklı
40İstanbul’u, Suriye üzerinden Mekke ve Medine’ye bağlayan yol üzerinde hac farizasını ifa etmek için
giden hacıların her türlü ihtiyaçlarını karşılamak üzere kervansaraylar kurulmuştur. Söz konusu handa 1817 tarihinden itibaren askerlerin kaldığı II. Mahmut ve bunu takip eden Tanzimat Döneminde ise Deliller Hanı büyük ölçüde askerin ikametine tahsis edilmiş ve depolarına askeri malzemeler konulmuştur.
geçişlerin arkasında yer alan han odaları ile tek katlı bir ahır kısmından meydana gelmiştir (Kejanlı,2011:387). Yapı, siyah bazalt taş ve beyaz kalker taşının beraber kullanılması ile oluşturulmuştur (Güldoğan,2011:390-392). Avlu ortasında bir havuz bulunmaktadır (Fotoğraf-211).
Havuz: Deliller Hanında bulunan havuz, hanın büyük ve geniş avlusunun ortasında yer almaktadır. Araştırmamız boyunca Diyarbakır hanlarında genel bir havuz plan şeması olmadığından tüm hanlarda farklı plan şeması ile karşılaştık. Deliller hanında sekizgen plan şeması kullanılmıştır. Vakıflar genel Müdürlüğü tarafından onarılarak butik otel olarak faaliyet gösteren han, hatalı onarımlar görmüştür. 2003 yılına ait bir fotoğrafında havuz çevresinin bir set ile sarılarak bar haline getirildiği görülmektedir (Fotoğraf-212-213-214).
Bazalt taş kesme malzeme kullanılarak inşa edilen havuz 3.02 çapında sekiz kenarlıdır. Diyarbakır havuz tipolojisi içinde sekizgen planlı havuzlar grubuna girer. Sekizgen plan formunda inşa edilmiştir. Her bir kenar 76 cm uzunluğundadır. Birbirine eş kenarlı havuzun alt ve üst kenarları 18 cm’lik bazalt taş sırası ile vurgulanarak 3 cm dışarı taşırılmıştır. Havuz çevresi 27 cm eninde ve 11 cm derinliğinde bir su oluğu ile sekizgen bir şekilde çevrelenerek su taşmalarında önlem amaçlı açılmıştır (Çizim-91).
Havuz ortasında iki katlı su fıskiyesi bulunur. Günümüzde yapılan restorasyon sonrası çift katlı kademeli bir fıskiye kullanılmıştır. Suyun serinletici etkisinden yararlanabilmek için yapılan bu kısım fıskiye yardımıyla suya görsel bir boyut kazandırılmaktadır. Havuzun ortasından 54 cm uzunluğunda ve 22 cm çapında kaidesiz bir ayak yardımı ile altta bulunan büyük fıskiye çanağına bağlanmaktadır. Büyük fıskiye çanağı 60 cm çapında ve 6 kenarlıdır. Çanağın ortasından iki kadeh arasında geçişi sağlayan 42 cm uzunluğunda ve 22 cm çapında bir ayak ile yukardaki küçük çanağa bağlanmaktadır. 38 cm çapında 6 kenarlı küçük kadehin ortasından 8 dilimli fıskiye lülesi uzanmaktadır. Fıskiye lülesi 10 cm çapında ve 37 cm uzunluğundadır. Ucuna sonradan eklenen mermer yardımı ile suyu fışkırtarak su şöleni yaratmaktadır. Kadehlere kademeli olarak dolan su sekizgen havuzda toplanarak fıskiyenin devridaimi ile tekrar bulmaktadır (Fotoğraf-215-216-217).
Malzeme ve Teknik: Deliller Hanında yapıya hâkim olan kara bazalt taş ve beyaz kalker taşın nöbetleşe kullanımı havuz öğesinde kendisini göstermez. Havuz tamamen siyah bazalt taş ile inşa edilmiştir. Handa şu an bulunan havuz orijinal
değildir. Restorasyonla vasıtasıyla günümüzde yeniden yapılmıştır. Havuzda süsleme öğesi olmadığından bloke taşlar kullanılmıştır. Bazalt taşın yanı sıra fıskiye ucunda bulunan sonradan eklenmiş mermer malzeme bulunmaktadır.
Süsleme: Diyarbakır’ın en büyük hanı olan Hüsrev Paşa Hanı büyük ebatlara sahip olmanın yanı sıra süslemeleri ile de dikkatleri üzerine toplamaktadır. Avlunun ortasında bulunan sekizgen havuz hana göre daha sade planlanmıştır. Havuzda dikkat çekici unsur sekizgen plan şemasına sahip olması ve içinde yer alan su lülesidir. Suyun serinletici etkisinden yararlanabilmek için yapılan bu kısım fıskiye yardımıyla suya görsel bir boyut kazandırmaktadır. Fıskiyeden fışkıran su üst kısımda yer alan küçük altıgen küçük çanağa dökülür. Küçük çanaktan taşan su ise alt kısımda yer alan geniş kadehe dökülmektedir. Süsleme yok denecek kadar azdır.
Değerlendirme: Diyarbakır han mimarisi incelendiğinde Suriçinde bulunan tüm hanlarda havuz öğesi farklı plan tarzlarında inşa edildiği görülmektedir. Bu şekilde bir havuz mimarisine Diyarbakır Sivil mimari yapılarda yaptığımız araştırmada ilk kez burada rastladık. En büyük han olan Hüsrev Paşa (Deliller) Hanı’nda avlu ortasında sekizgen planlı çift kademeli fıskiye görülürken; Hasan Paşa Han’ının ortasında bulunan havuzda şadırvanvari bir plan tipi ve doğu kapısında ise ikinci bir elips havuz görülmektedir (Çizim-92). Yine aynı şekilde Sülüklü Han’a baktığımızda su sisteminin sadece küçük bir su kuyusu ile yalın bırakıldığı görülmektedir. Her handa ayrı bir plan şeması işlenerek yapılan havuzlar suyun serinletici etkisinden biraz daha faydalanmak amacıyla yazın sıcak günlerinde adeta bir derman amacıyla yapılmıştır. Deliller Han’ında son dönemlerde yapılan restorasyonlar vasıtasıyla avlu ortasında bulunan havuz orijinalinden uzaklaştırılmıştır. Günümüzde restore edilerek bloke taşlar kullanılmıştır.
4.24.Sülüklü Han (Kazancılar Hanı) Havuzu