Konum: Ada:152, Parsel:35, Pafta:3
Adres: Camii Kebir Mah. Ziya Gökalp Sok. No:23 Sur içi/Diyarbakır Bugünkü Sahibi: Maliye Hazinesi
Bakımından Sorumlu Olması Gereken Kuruluş: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı
Orijinal Kullanımı: Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu Hizmet Binası
Yapının İncelenme Tarihi: 15.02.2015 - 26.04.2015 - 07.06.2015 Çizim No: 38-40
Fotoğraf No: 86-89 Harita No:10
Yapının Tanımı: Yapı şu an Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu Hizmet Binası olarak kullanılmaktadır. Yapının tarihi ile ilgili bilgiler batı kanadında bulunan cumba altındaki kapı kemerinde 1318/1900 ve güney kanadının batı ucunda yer alan kemerde 1304/1886 tarihleri ile sınırlıdır (Tuncer,1999:494-498). Yüzyılı aşkın
olan yapı, 400 m2’lik bir alanı kaplamaktadır. Yapı “L” plan tipine sahip, güney ve batı
olmak üzere iki kanatlı olarak planlanmıştır. Zemin ve üzeri bir katlı olarak planlanan yapı, tamamen kesme taştan inşa edilmiştir. Diyarbakır Evlerinde sık rastladığımız “cas” olarak tabir edilen kalker taşının bazalt taşının arasına işlenerek yapıldığı süsleme görülür(Fotoğraf-86).
Havuz: Çardaklı, küçük ebatlarda “L” plan tipine sahip olan konağın avlusu geniş olmamasına rağmen avlu içinde büyük bir havuz görülmektedir (Fotoğraf-87). Diyarbakır havuz tipolojisine göre geniş elips planlı havuzlar grubuna girmektedir. Havuz 3.87X4.71X0.51 metre ölçülerindedir. Havuzun çevresi 6.11X5.54 metre ölçülerinde dikdörtgen bir şekilde çevrelenerek yerden 8 cm yüksekliğinde bir basamak şeklinde vurgulanmıştır. Havuzun elipsliğini vurgulayacak bir şekilde saran 37 cm’lik oval bir çerçeve bulunmaktadır. Oval çerçevenin doğusunda 10 cm iç bükey bir oluk yeralır. Oluk yerde bulunan dikdörtgen çerçevede 41 cm devam ederek avludaki su giderine akmaktadır. Havuzun kuzeydoğusunda 67X74 ölçülerinde dikdörtgene yakın bir su kuyusu bulunmaktadır. Şu an üzerinde bir adet tulumba bulunur. Konağın su ihtiyacı uzun yıllar buradan karşılanmıştır34(Çizim-38).
Havuzda ortasında bir adet fıskiye bulunmaktadır. Havuzun ortasından 42 cm yüksekliğinde ve 24 cm çapında yükselen fıskiye ayağı bilezik olmadan fıskiye çanağına oturmaktadır (Fotoğraf-88). Fıskiye çanağı herhangi bir kaide olmadan zemin kotunun 51 cm altından başlamıştır Burada gördüğümüz fıskiye çanağı Diyarbakır evlerinde gördüğümüz fıskiyelerden tamamen farklıdır. Çanağa lale formu verilmiştir (Fotoğraf-89). Fıskiye çanağı 32 cm çapındadır. Dairevi plan şemasında ki fıskiye çanağı, dört köşeden 21 cm aralıklar ile 5 cm dışarıya taşan kulaklar çıkarılarak lale motifi oluşturulmuştur. Çanak alttan bombeli yukarı çıkıldığında daralan ve çanağın ağzına doğru dışa doğru kıvrılan bir hareket ile lale formu verilmiştir. Fıskiyenin ortasından 9 cm yukarı doğru uzanan metal bir boru vasıtası ile su şöleni yapılmaktadır(Çizim-39).
Malzeme: Konak yöreye özgü kesme bazalt taş ile inşa edilmiştir. Havuzda da aynı malzeme görülür. Bazalt taş işlemeye ve süslemeye uygun bir taş olmadığından gayet sade bir görüntü sergilemektedir. Havuzda su kadehlerine yer verilmediği için
34 1999 yılında Diyarbakır Evleri üzerine araştırma yapan Orhan Cezmi Tuncer havuzun kuzeydoğu
taşlar blok halinde kullanılmıştır. Bazalt taştan yapılan havuzun ortasında bulunan fıskiyenin içinde bulunan metal fıskiye farklı bir malzeme olarak karşımıza çıkar.
Süsleme: Avlu içerisinde yer alan havuz, geniş bir alanı kaplar fakat havuzun ebatlarına rağmen hem oldukça büyük hem de sade planlanmıştır. Elips şeklinde karşımıza çıkan havuz çevresi dikdörtgen bir çerçeve ile vurgulanmıştır. Havuzda görülen süsleme unsuru havuz ortasında yer alan su fıskiyesidir. Son derece sade planlanan havuzda lale şeklindeki su fıskiyesi dikkatleri üzerine toplar. Havuzdaki lale şeklinde form Diyarbakır evlerinde bulunan havuzlar arasında nadide bir örnektir. Fıskiye çanağına lale formu verilmiştir. Fıskiye çanağı dört köşeden 21 cm aralıklar ile 5 cm dışarıya taşan kulaklar çıkarılarak lale motifi oluşturulmuştur. Çanak alttan bombeli yukarı çıkıldığında daralan ve çanağın ağzına doğru dışa doğru kıvrılan bir hareket ile lale formu verilmiştir. Fıskiyenin ortasından yukarı doğru uzanan metal bir boru vasıtası ile su şöleni yapılmaktadır.
Değerlendirme: Hem konak hem de havuzu Diyarbakırın geleneksel mimarisi ile uyuşmaktadır. 1999 yılında Orhan Cezmi Tuncer tarafından 'Diyarbakır Evleri' isimli çalışma ve 2003 yılında Hilmi Okutan tarafından 'Konut İç Mekân ve Avlusunda Tasarım Öğesi Olarak Su Kullanımı' isimli çalışma ile planları çizilerek tanımlanmıştır (Çizim-40).Avlu içerisinde geniş bir yer kaplayan havuz Cahit Sıtkı Tarancı Evi ve Cemil Paşa Konağında görülen havuz ile aynı plan şemasındadır. Elips plan şemasına sahip olan havuz gösterişten uzak gayet sade planlanmış, su kadehlerine ve havuz çevresini saran dış bükey üç boyutlu bombelemeye yer verilmemiştir.Konakta dikkat çekici en önemli unsur Diyarbakır sivil mimarisinde görülen su fıskiyelerinden plan olarak ayrılmasıdır. Su fıskiyesi stilize lale formunda nadide bir örnektir.
4.5. Behram Paşa Konağı Havuzu Konum: Ada:396, Parsel:21
Adres: Ziya Gökalp Mah. Bayram Paşa Sok. No:36 / Sur İçi-Diyarbakır Bugünkü Sahibi: Kültür ve Turizm Bakanlığı
Bakımından Sorumlu Olması Gereken Kuruluş: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı
Orijinal Kullanımı: Konut
Çizim No: 41-44 Fotoğraf No: 90-94 Harita No: 11
Yapının Tanımı: Konak, 1564-1572 yıllarında Diyarbakır’ın 13. Valisi Behram Paşa zamanında inşa edilmiştir (Tuncer,1999:212-215). Behram Paşa Camisinin güneyinde Ziya Gökalp Mahallesinde yer alan konak, 500 hektarlık bir alanı kaplamaktadır (Tuncer,1999:212-215). Geleneksel Diyarbakır Sivil Mimarisinin en güzel örneklerindendir. Günümüze konağın sadece bir bölümü gelmiştir. Bir sıra siyah bazalt bir sıra beyaz taşın kullanıldığı sade konak, orijinalinde 170 m2’lik bir avlu
etrafında “U” şeklinde sıralanan mekânlardan oluşmaktadır (Tuncer,1999:212-215). Günümüze gelen güney kanadı bodrumsuz ve iki katlıdır. Doğu kanadı, hela, mutfak; batı kanadı ise iki odadan oluşmaktadır (Fotoğraf-90).
Dönemin Diyarbakır Valisi Behram Paşaya ait seçkin bir ev olmasına rağmen, günümüze kadar çok fazla tahribata uğraması ve restorasyonların doğru yapılmayışı konağa büyük zarar vermiştir. Konağın avlusunda bir adet küçük çaplı bir havuz bulunmaktadır.
Havuz: Behram Paşa Konağı’nda havuz avlunun kuzeyine yakın konumlanmaktadır. Tahrip görerek yıkılan evde avlu küçük ebatlarla günümüze gelmiştir (Fotoğraf-91). Diyarbakır havuz tipolojisinde dikdörtgen planlı havuzlar grubuna girmektedir. Avlu içerisinde havuz 3.53X3.49 metre ölçülerinde bir alanı kaplar. Havuz içerden 3.09X3.22X0.85 metre ölçülerindedir. Şu an Diyarbakır Valiliği tarafından bir kreş olarak kullanıldığından ötürü havuz çevresi yerden 55 cm uzunluğunda yüksek, demir bir korkuluk ile sarılarak tehlikelere karşı önlem alınmıştır (Çizim-41).
85 cm derinliğe sahip olan havuzun kenarları 10 cm dışa taşırılarak havuza hareket verilmiştir. Havuz kenarlarının etrafı 17 cm’lik bir su oluğuyla çevrelenerek su taşmalarına karşı önlem alınmıştır. Havuzun güney batısından 25 metrelik iç bükey “L” şeklinde bir su oluğu ile havuzdan taşan sular konağın batısında bulunan su giderine boşaltılmaktadır. Havuz gayet sade, gösterişten uzak inşa edilmiştir. Havuzda süs öğesi olarak sadece ortasında bulunan su fıskiyesi bulunmaktadır. Altta 22 cm çapında üstte 19 cm çapında kademeli olarak iki silindirik kaide üst üste gelerek fıskiye ayağının desteğini oluşturmaktadır. 15 cm çapında silindirik planlı yivlenmiş ayak kaideye
oturmaktadır. Kaideden yükselen ayak arada bilezik olmadan fıskiye çanağına bağlanmaktadır. Fıskiye çanağı 28 cm çapındadır. Fıskiye çanağı dışardan beş adet köşeli stilize hareketlerle vurgulanmıştır. Fıskiyenin ortasında bir adet metal boru ile su şöleni yapılmıştır (Fotoğraf-92-93).
Su Kuyusu: Avlunun doğusunda su kuyusu bulunmaktadır. 0.46X0.57 cm ölçülerine sahip olan su kuyusu bir dönem tulumba ile su çekilen bölümdür (Fotoğraf- 94). Üzeri dikdörtgen kollu bir kapak ile kapatılarak eski işlevi yitirilmiştir. (Çizim-42). Malzeme: Konağın genelinde kullanılan bazalt taş malzeme havuzda da görülür. Yöreye özgü kesme bazalt taş kolay işlenemediği için havuz oldukça sade tutulmuştur. Bazalt taş süslemeye önem vermeden gayet yalın bir şekilde işlenmiştir. Taşlar bloke halinde kesilerek inşa edilmiştir.
Süsleme: Avlunun kuzeyine yakın konumlanan dikdörtgen planlı havuz öğesi gayet sade planlanmıştır. Diyarbakır havuzlarının kenarlarında rastladığımız dış bükey kıvrım ve su kadehlerine burada rastlanmamaktadır. Havuzda tek süsleme öğesi havuz ortasındaki su fıskiyesidir. Havuzun ortasından altta kademeli olarak iki silindirik kaide üst üste gelerek fıskiye ayağının desteğini oluşturmaktadır. Silindirik planlı yivlenmiş ayak kaideye oturmaktadır. Kaideden yükselen ayak arada bilezik olmadan fıskiye çanağına bağlanmaktadır. Fıskiye çanağı dışardan 5 adet köşeli stilize hareketlerle vurgulanmıştır. Fıskiyenin ortasında bir adet metal boru ile su şöleni yapılmıştır.
Değerlendirme: Dönemin Diyarbakır Valisi Behram Paşanın ikamet ettiği konak, büyük çaplı inşa edilmiş fakat tahrip görerek yıkılan evde avlu küçük ebatlarla günümüze gelmiştir. Konak, ilk olarak 1954 yılında Doğan Erginbaş tarafından 'Diyarbakır Evleri' isimli doktora çalışmasında planı çizilerek tanımlanmıştır. Akabinde 1999 yılında Orhan Cezmi Tuncer tarafından 'Diyarbakır Evleri' isimli çalışma ve 1999 yılında Neslihan Dalkılıç tarafından 'Geleneksel Diyarbakır Evlerinde Plan, Cephe ve Yapı Öğeleri Tipolojisi' konulu yüksek lisans çalışmasında yer verilmiştir (Çizim-43- 44). Diyarbakır havuz tipolojisinde dikdörtgen planlı havuzlar grubuna girmektedir. Oldukça sade tasarlanmış, bazalt taş malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Havuzda tek süsleme öğesi su fıskiyesidir.
4.6. Deng Bej Evi Havuzu