Adres: Gazi Caddesi/ Sur İçi-Diyarbakır Bugünkü Sahibi: Vakıflar Bölge Müdürlüğü
Bakımından Sorumlu Olması Gereken Kuruluş: Vakıflar Bölge Müdürlüğü Orijinal Kullanımı: Han, Çarşı
Yapının İncelenme Tarihi: 21.03.2015-20.07.2015 Çizim No: 87-
Fotoğraf No: 202- Harita No: 29
Yapının Tanımı: Hasan Paşa Hanı Diyarbakır’daki ikinci büyük handır (Kejanlı,2011:388). Ulu Cami’nin doğusunda ve cadde üzerinde olan Hasan Paşa Hanı'nın XIX. yüzyılın ilk yarısında da Diyarbakır'ın en önemli hanlarından birisi olduğu bilinmektedir37 (Yılmazçelik,1995:89-90). Diyarbakır valilerinden, Sadrazam
Mehmed Paşa’nın oğlu, Hasan Paşa tarafından yaptırılmıştır (Beysanoğlu,1996:595- 598). Kapı portalinin üzerindeki üç kitabeden ikisi 1574, biri ise 1575 tarihlidir38
(Sözen,1971:196-199). Yapı Osmanlı Dönemine ait enine dikdörtgen planda inşa
371612 yılında Diyarbakır'ı ziyaret eden Polonyalı Simeon, ‘Şehre geldiği zaman indiği Hasan Paşa
Hanı'nı, “Şehre girdikten sonra Hasan Paşa Hanı’na indim. Muazzam kârgir bir bina olan bu hanın 500 beygiri barındırabilecek yer altında iki ahırı, rengarenk demir parmaklıklarla çevrilmiş çok güzel havuzu, üç kat üzerine birçok kârgir odaları vardı. Hana bitişik olup Bursa’daki Gelincik ve Edirne’deki Alipaşa Hanları gibi kemerli, güzel Kuyumcu Hanı’nda emsali yalnız İstanbul’da bulunan çok usta kuyumcular, zernişancılar, bıçakçılar, papuçcular, çizmeciler ve diğer zanaat erbabı çalışırlar”diyerek çok güzel bir şekilde tanıtmıştır. 1654-1655 yıllarında Diyarbakır’dan geçen Evliya Çelebi ise Seyahatnamesinde Hasan Paşa Hanından şu şekilde bahseder: ‘Kale misali Hasan Paşa Hanı gayet müstahkem ve metindir’. İnciciyan (1804) ve J. S. Buckingam (1815) Hasan Paşa Hanından önemle bahsetmişlerdir. Bunlardan Buckingam 1815 yılı için verdiği bilgiler arasında hububat piyasasının burada toplandığı hakkındaki kaydı, XIX. yüzyılda da bu hanın büyük bir öneme sahip olduğunu göstermektedir.
38 Hanın batı kapısındaki yazıtında ‘büyüklerin varlıkları ile onur vermeleri ve kalabilmeleri için’ inşa
edilmiştir (Yavuz,2011:141-178). Hana giriş biri batıdaki ana kapıdan ikisi yanlardan olmak üzere toplamda üç tanedir (Yavuz,2011:141-178). Menzil hanı konumunda olan han çok fonksiyonludur (Fotoğraf-202-203). Han uzun yıllar harabe kalmış tarihi yapının çevresinde oluşan yeni yapılaşmalar ve meydana gelen bozulmalarla birlikte, yapının yapılış amacı dışındaki bir kullanım, doğa şartları ve yapının üst katlarının terk edilerek boş bırakılması oldukça süratli bir eskimeye ve yok olmaya neden olmuştur. Fakat 2007 yılında Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından restore edilerek hayata yeniden kazandırılmıştır
Havuz: Handa iki ayrı su sistemi bulunur. Ortada bulunan baldaken tarzındaki havuz hanın asıl havuzudur. Hanın doğu kapısında bulunan havuz ise hemen bitişiğinde aynı dönemde inşa edilen Kuyumcular çarşısı39 ile hanın birbirine bağlandığı alanda
bulunur (Kılcı,2011:19-45).
Bir Nolu Havuz (Baldaken):
Hasan Paşa Han’ının dikdörtgen planlı geniş avlusunun ortasında bir adet şadırvanı anımsatan üzeri altı ayakla taşınan kubbeyle örtülü havuz bulunmaktadır. Havuz, dairevi planlıdır. 2007 yılında yapılan restorasyonda onarım görmüştür. 1.20 metre çapında dairevi planlı havuzun üstü açık değildir. Baldaken tarzında altı ayaklı kubbe ile örtülmüştür. Altı ayrı ayaküstüne kurulmuş, her bir ayak birbirine yuvarlak kemerle bağlanmış ve üzeri kubbeyle örtülü baldaken tarzında planlanmıştır. Araştırmamız boyunca Diyarbakır’da bulunan diğer hanlarda biz şadırvanı anımsatan baldaken tarzında bir havuz görmedik. Havuz kenarları 19 cm’lik silmeli bir taş dizisi ile çevrelenerek vurgu yapılmıştır. Havuz, dışardan altta ve üstte bulunan birer adet silmenin arasında dilimlemelere yer verilmiştir. 180 adet dilimle hareketlendirilmiş fakat içerden sade tutulmuştur (Fotoğraf-204-205-206). Havuzun üzeri ve alt kısmı dışarı taşırılmış ve bir sıra silme ile hareketlendirilmiştir (Çizim-131).
Havuz çevresi 30 cm eninde iç bükey bir su oluğuyla taşmaları tutmak için sarılmıştır (Fotoğraf-207). Su oluğu kuzeye doğru 1.05 cm uzunluğunda devam ederek gidere boşalmaktadır. Havuzun ortasında 18 cm çapında 12 dilimli su fıskiyesinin ayağı
39Hasan Paşa Diyarbakır Valiliği sırasında Ulu Caminin yakınına Hasanpaşa Hanı, Kuyumcular Çarşısı ve
Ketenciler Çarşısını 982/1574–1575 yılında yaptırmıştır. Şevket Beysanoğlu, Hasan Paşa’nın ilk olarak kuyumcular için bir çarşı yaptırdığını sonrada bu çarşıdan Ulu Cami’ye doğru bir yol katarak ketenciler adıyla bilinen bir çarşı eklediğini dile getirmiştir.
bulunur. Su fıskiyesinin ayağının dilimleri keskin hatlarla yapılmıştır. Yerden 22 cm yükseklikte bulunan su fıskiyesinin sadece ayağı günümüze gelebilmiştir. Çanağı tahrip olmuş şu an yerinde değildir. Suyun serinletici etkisinden yararlanmak için yapılan bu öğe hanın en vurgulayıcı bölümüdür. Hanın genelinde göze çarpan bir sıra beyaz kalker taş ve bir sıra siyah bazalt taşın kullanımı baldaken tarzda örtülü havuzda da görülür. Süsleme için motiflere rastlanılmamıştır. Fakat havuzun çevresindeki revaklar dış görünümüne büyük bir hareket katarak şadırvanı gösterişli kılmıştır (Çizim-87).
İki Nolu Havuz;
İkinci bir havuz ise hanın doğudaki kapısında yer almaktadır. Bu kısım kuyumcular çarşısına açılan kapısında yer alır (Fotoğraf-188-189-190). Burada yapılan havuz, Hasan Paşa Hanını ‘L’ Şeklinde saran Kuyumcular Çarşısı inşa edildiği dönemde yapılmıştır. Havuz zemin kotunun 25 cm altında planlanmış ayrıca zemin kotundan 21 cm dışarı da taşırılmıştır. İçerden 76X94X25 cm ebatlarında oldukça küçük ölçeklidir (Çizim-88). Orijinalinde elips planlı inşa edilmişse de yapılan restorasyon sonrası bozuk bir elips haline dönüşmüştür. Elips plan şemasında inşa edilen havuz, iki kenarında su kadehleri ile zenginleştirilmiştir. Diyarbakır havuz tipolojileri içerisinde dar elips planlı havuzlar grubuna girmektedir Zemin kotundan 21 cm yukarıya taşan havuz, kenarlardan dış bükey 25 cm’lik bir bombe ile dışarı taşırılarak üç boyutlu bir görünüm kazanmıştır. Diyarbakır evlerinin havuzlarında sık karşılaştığımız bir durumdur. Havuz çevresi 17 cm’lik bir su oluğu ile sarılmaktadır(Fotoğraf-208).
Havuzda yer alan süsleme unsuru sadece bombeyle sınırlı kalmamış kuzey ve güney köşesinde yer alan iki ayrı kadehle desteklenmiştir. Havuzun ilgi çekici yönü Diyarbakır evlerinde görülen havuzlar gibi su kadehlerinin olmasıdır. Kadehler oldukça gösterişlidir. Havuzun iki köşesinde birbirinin simetriği şeklinde yapılan kadehler, havuzda çiçek gibi açmaktadır (Fotoğraf-209-210) (Çizim-89).
Malzeme ve Teknik: Handa malzeme olarak bazalt taşın yanında gösterişi arttırmak amacıyla beyaz kalker taşta kullanılmıştır. Avlunun ortasında yer alan birinci havuzda görülen şadırvanda hem bazalt taş hem de kalker taş malzeme nöbetleşe olarak kullanılmıştır. Ayrıca üzeri kurşun malzemeden kubbeyle örtülmüştür. Doğu kapıda bulunan ikinci havuz ise tamamen bazalt taş malzeme kullanılarak inşa edilmiştir.
Ortada bulunan fıskiye de metal malzeme mevcuttur. Blok halinde kullanılan bazalt taş, su kadehlerinde kademeler ile kesilerek çiçek motifleri şeklini almıştır.
Süsleme: Hasan Paşa Hanında iki ayrı su öğesi bulunmaktadır. Handa kullanılan malzeme hem siyah hem de beyaz taş olduğundan han oldukça gösterişlidir. Dikdörtgen planlı avlusunda bulunan etrafı baldaken ile çevrelenmiş havuz, hanın en gösterişli kısmıdır. Dairevi planda inşa edilmiştir. Avlunun ortasında bulunan dairevi havuzun üstü daha geç bir dönemde kubbe ile örtülmüştür. Baldaken tarzındadır. Altı ayrı ayaküstüne kurulmuş, her bir ayak birbirine yuvarlak kemerle bağlanmış ve üzeri kubbeyle örtülerek estetik bir görünüm oluşmuştur. Araştırmamız boyunca Diyarbakır’da bulunan diğer hanlarda biz şadırvanı anımsatan baldaken tarzında bir havuz görmedik. Havuz, dışardan dilimlerle hareketlendirilmiş içerden sade tutulmuştur. Havuzun üzeri ve alt kısmı dışarı taşırılmış ve bir sıra silme ile hareketlendirilmiştir. Süsleme için motiflere rastlanılmamıştır. Fakat havuzun çevresindeki revaklar dış görünümüne büyük bir hareket katarak şadırvanı gösterişli kılmıştır. Havuzun ortasında bulunan fıskiyenin sadece ayağı günümüze geldiğinden fıskiyede kullanılan süsleme hakkında fikir sahibi olamadık. Günümüze kalan fıskiye ayağının çok dilimli olması devamının da böyle olacağı fikrini çağrıştırdı. Sebil vasıtasıyla hem görüntü sağlanmış hem de serinlik sağlanmıştır.
Hanın ikinci havuzu ise hanın elips şeklindedir. Havuzdaki büyük hareket dışa doğru inen dış bükey bombedir. Havuza adeta üç boyutlu bir özellik katan bombe yalınlığı azaltmış ve büyük oranda hareket katmaktadır. Havuzda yer alan süsleme unsuru sadece bombeyle sınırlı kalmamış çevresinde yer alan kuzey ve güney köşesinde bulunan iki ayrı kadehle desteklenmiştir. Havuzun ilgi çekici yönü Diyarbakır evlerinde görülen havuzlar gibi su kadehlerinin olmasıdır. Kadehler oldukça gösterişlidir. Havuzun iki köşesinde birbirinin simetriği şeklinde yapılan kadehler, çiçek gibi açmaktadır. Kadehler dördü tam ikisi yarım kollu yıldız şeklinde tasarlanmıştır. Kadehlerin kenarlarındaki yıldızlar köşelere sahiptir. Kadehlerin ortasında su lülesi bulunur. Buradan çıkan su fıskiye şeklinde adeta bir su şöleni oluşturmaktadır. Kadehlerin aşağı sarkan kısımlarında beş dilimli istiridye şeklinde dış bükey bombeli bir şekil meydana gelmiştir. Diyarbakır havuzlarının çoğunda bu şekil görülmektedir. Kadehlerin sağ ve sol yanında yer alan beş dilimli yelpazeler ile kadehler yalnız bırakılmamış hareket daha da arttırılmıştır.
Değerlendirme: Diyarbakır’daki Osmanlı Dönemi han mimarisine önemli bir örnek olan Hasan Paşa Hanı, dönemin Diyarbakır Valisi Hasan Paşa tarafından yaptırılan abidevi bir eserdir. Eserde Diyarbakır’daki diğer hanlara göre kıyasladığımızda burada iki adet havuz ile karşılaşılmıştır. Hem avluda üzeri baldaken tarzında şadırvanı anımsatan dairevi bir havuz, hem de doğu kapıda yer alan elips havuz bulunmaktadır. Deliller hanında görülen sekizgen planlı çevresi su oluğu ile çevrelenmiş ortasında ise iki katlı bazalttan selsebil sistemi, Çifte Han’da dikdörtgen sade plan tipi ile karşılaşmaktayız. Araştırmamız boyunca gördüğümüz hanlarda belli bir havuz plan şeması görülmez. Her handa farklı plan tipleri uygulanmıştır(Çizim-90).
4.23. Hüsrev Paşa Hanı (Deliller Hanı) Havuzu