İptal Kararı Geri Yürür – Geçmişe Etkilidir

a. İptal Kararı ile İşlem Yapılmadan Önceki Duruma Gelir

289

Danıştay 6. Dairesi, T: 08.05.1998, E: 1997/4028, K:1998/2403 sayılı kararı. Karar için için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 11.08.2008).

290 _{Danıştay 7. Dairesi, T: 29.11.1983, E: 1981/3153, K:1983/3554 sayılı kararı. Karar için için bkz. ,}

(http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 11.08.2008).

291

İçtihatları Birleştirme Kurulu, T: 25.12.1997, E: 1996/2, K:1997/2 sayılı kararı. Karar için için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 11.08.2008).

aa. Açıklama

İdari yargıda, mahkemenin işlem hakkındaki sakatlığı saptaması ve iptal kararı vermesi durumunda, işlem, sakatlığın ortaya çıktığı andan itibaren ortadan kalkmış olur. Yani, iptal kararı geçmişe etkili olarak ortadan kalkar292. İptal kararı, idari işlemin doğumunda, unsurlarındaki sakatlıkları saptaması nedeniyle geçmişe etkilidir. Bir başka anlatımla, iptal kararları, iptale konu işlemin unsurlarındaki sakatlıkların, işlemin yapıldığı anda var olması nedeniyle, hukuksal bir durum yaratmadığını, hukuk aleminde bir değişiklik meydana getirmediğini gösterirler.

İptal kararlarının geriye yürümesi nedeniyle, iptal davalarında, işlemin yapıldığı yani sakatlığın doğduğu andaki durum yargılanır293. Bu bağlamda iptal kararının verilmesiyle birlikte, idare, hukuka aykırılığın giderilmesi ve sonuçlarının silinebilmesi için, “işlemin yapılmasından önceki durumun geri geleceği” ve “iptal edilen işlemin hiç yapılmamış sayılacağı” ilkelerine uygun olarak hareket etmelidir294.

ab. Örnek Kararlar

Danıştayımız da, idari işlemlerin geri yürüyeceği konusunda düzenli bir içtihat oluşturmuştur. Buna ilişkin olarak bir kaç örnek vermek gerekirse295:

Danıştay 5. Dairesi296, “...iptal kararlarının geriye yürümesi (Makable şamil olması), yani iptal edilen idari işlemin tesis edildiği tarihe kadar etkide bulunması İdare Hukukunun bilinen bir kuralıdır. Dolayısıyla dava konusu edilen işleme dayanan veya onunla doğrudan doğruya ilişkisi bulunan diğer idari tasarrufların da bu karardan etkilenmesi kaçınılmazdır...” biçiminde görüş bildirmiştir.

292

Uler, a.g.y., s. 16.

293 _{Çağlayan, a.g.y., s. 129; Uler, a.g.y., s. 16.} 294 _{Uler, a.g.y., s. 16.}

295

Burada verilen örneklerin dışında daha fazla örnek için, bkz.,(www. danistay.gov.tr) (Çevrimiçi Tarihi: 10.08.08)

296

Danıştay 5. Dairesi, T: 09.02.2000, E: 1997/2609, K: 2000/437 sayılı kararı. Karar için ve benzer diğer kararlar için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr). (Çevrimiçi Tarihi: 10.08.2008).

Danıştay 5. Dairesi297 bir başka kararında, “...İdare, iptal kararını aynen uygulamak ve iptal kararlarının geriye yürümesi (makable şamil olması)nın doğal sonucu olarak iptal edilen işlemden önceki hukuki durumu yeniden tesis etmekle yükümlüdür...” biçiminde karar vermiştir.

Gene Danıştay 5. Dairesi, “...Mahkemenin vermiş olduğu iptal kararı uyarınca, davaya konu edilen işlem, kurulduğu tarihten itibaren hukuk aleminden bütün sonuçları ile ortadan kalkacağından, mahkeme kararının iptal edilen işlemin kurulduğu tarihten geçerli olmak üzere uygulanması gerekir...” biçiminde görüş bildirmiştir.

Son olarak Danıştay İdari Dava Daireleri Genel Kurulu298, “...İdare hukuku ilkelerine göre, iptal davaları incelenirken iptali istenilen işlemin tesis edildiği andaki durum yargılanır ve iptal kararı, idari işlemi tesis edildiği tarihten itibaren ortadan kaldırır. Çünkü sakat bir idari işlemin hukuk düzenine girmesi ile hukuka aykırı bir durum doğar. Bu durumun giderilebilmesi için iptal kararı hukuken sakat idari işlemi geriye yürür bir biçimde ortadan kaldırır ve hukuka aykırı işlem yapılmasından önceki duruma dönülür...” biçiminde görüş bildirmiştir.

Sonuç olarak, iptal kararı ile idare, işlemin yapıldığı andaki durumun iadesini gerçekleştirmekle yükümlüdür. Çünkü, iptal kararı yargı kararlarından da anlaşılacağı üzere geriye yürür.

b. İptal Kararı İle İşlem Hiç Yapılmamış Sayılır

ba. Açıklama

İptal kararı verilmesiyle birlikte, eski halin geri gelmesi her zaman yeterli değildir299. Örneğin, hukuka aykırı olarak görev yeri değiştirilen bir memurun anılan işleme karşı açtığı iptal davasında, mahkemenin iptal kararı vermesi üzerine, eski görev

297 _{Danıştay 5. Dairesi, T: 11.02.1991, E: 1991/112, K: 1991/154 sayılı kararı. Karar için ve benzer diğer}

kararlar için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr). (Çevrimiçi Tarihi: 10.08.2008).

298

Danıştay İdari Dava Daireleri Genel Kurulu, T: 30.09.1994, E: 1993/247, K: 1994/559 sayılı karar için bkz., Demirkol, Tekin, Toktaş, a.g.y., s. 1689.

yerine iadesi eski halin iadesidir. Ancak bu yeterli değildir, çünkü, memurun görev yerinin değiştirilmesiyle hak ve menfaatlerinde meydana gelen zararın da karşılanması gerekir. Bu zararların karşılanması nedeniyle “iptal edilen işlemin hiç yapılmamış sayılması” ilkesi benimsenmiştir300. Bu formül ilk olarak Fransa’da kabul edilmiştir301. Bu ilke sayesinde, örneğin haksız ve hukuka aykırı olarak fakülte sekreterliği görevinden alınarak kütüphane ve dokümantasyon daire başkanlığına atanan bir memurun, anılan işlemin iptal edilmesiyle eski görev yeri olan fakülte sekreterliğine geri gönderileceği gibi bu işlem nedeniyle örneğin döner sermaye katkı payından yoksun kaldıysa, yoksun kaldığı süre dikkate alınacak ve fark kendisine ödenecektir.

Sonuç olarak, iptal kararının verilmesi ile işlem yapıldığı tarihe kadar geri yürür ve sanki hiç yapılmamış gibi sonuç doğurur302. Buna göre, idare, iptal edilen işlem, hiç yapılmamış olsa idi, nasıl bir durum oluşacak idi ise, bunu sağlamakla görevlidir303.

bb. Örnek Kararlar

Yukarıda yaptığımız açıklamalarda da vurguladığımız üzere, iptal kararı ile işlem hiç yapılmamış sayılır. Bu yönde kimi yargı kararları şu biçimdedir:

Danıştay 1. Dairesi304, “...idare, iptal kararının amaç ve kapsamına göre yeni bir işlem ya da işlemler yapmak, iptal edilen işlemden doğan sonuçları ortadan kaldırmak, işlemin hiç yapılmamış sayılması ilkesi gereği olarak, önceki hukuki durumun geçerliğini sağlamak görevi ile yükümlüdür...” biçiminde görüş bildirmiştir.

300 _{Uler, a.g.y., s. 29.} 301

Çağlayan, a.g.y., s. 132.

302 _{Turgut Candan, “İtiraz ve Temyiz Davaları Dolayısıyla Verilen Yürütmenin Durdurulması} Kararlarının İptal Davasına Konu İdari İşlemin Yürütülebilirliği Üzerine Etkileri”, ABD, yl. 49, Sy. 4, s. 558.

303

Çağlayan, a.g.y., s. 133.

304

Danıştay 1. Dairesi, T: 07.06.1982, E: 1982/112, K: 1982/130 sayılı kararı. Karar için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 10.08.2008).

Danıştay 5. Dairesi305, “...iptal kararları idari tasurrufları, tesis edildikleri tarihten itibaren ortadan kaldırıp işlem hiç yapılmamış gibi sonuç doğurduklarından ve idarelerce iptal kararı üzerine bu kararın amaç ve gereklerine uygun yeni bir işlem ve eylem tesis edilmesi gerektiğinden...” biçiminde görüş bidirmiştir.

İdari Dava Daireleri306, “...İdare Hukuku ilkesinden dolayı idare, iptal kararının amaç ve kapsamına göre yeni bir işlem ya da işlemler yapmak, iptal edilen işlemden doğan sonuçları ortadan kaldırmak, işlemin hiç yapılmamış sayılmasının bir gereği olarak önceki hukuki durumun geçerliliğini sağlamakla yükümlü bulunmaktadır...” biçiminde görüş bildirmiştir.

c. İptal Davalarında İşlemin Yapıldığı Tarihteki Durum Yargılanır

ca. Açıklama

İdari işlemdeki sakatlığı saptayan iptal kararı, işlemi geriye etkili biçimde ortadan kaldırdığı için, iptal kararında saptanan sakatlık, işlemin yapıldığı tarihteki sakatlıktır. Bir diğer anlatımla, iptal davasına konu olan idari işlemin hukuka uygun olup olmadığı, işlemin yapıldığı tarihteki durum dikkate alınarak değerlendirilir307.

cb. Örnek Kararlar

Danıştay 5. Dairesi308, “...atamanın o tarihteki mevcut normlara uygun olarak yapıldığı; bu nedenle atama işleminde yokluk ve açık hata halinin de bulunmadığı...” biçiminde karar vermiştir.

305

Danıştay 5. Dairesi, T: 10.03.1993, E: 1990/1550, K: 1993/1104 sayılı kararı. Karar için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 10.08.2008).

306 _{İdari Dava Daireleri, T: 20.10.2005, E: 2003/977, K: 2005/2500 sayılı kararı. Karar için bkz. ,}

(http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 10.08.2008).

307

Çağlayan, a.g.y., s. 133; Uler, a.g.y., s. 34.

308

Danıştay 5. Dairesi, T: 24.11.1998, E: 1998/1979, K: 1998/2760 sayılı kararı. Karar için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 10.08.2008).

Danıştay 10. Dairesi309, “...idari yargıda açılan iptal davalarının niteliği gereği, işlemin tesis edildiği tarihteki hukuki durum ve mevzuata göre hukuka uygunluk denetimi yapılmasına...” biçiminde görüş bildirmiştir.

d. İstisna

da. Hukuk Kurallarının Geri Yürümezliği

Hukuk kuralları ancak, yürülüğe girdikleri tarihten başlayarak, ilgili oldukları durum ve olaylara uygulanır. Objektif hukuk kurallarının, metninde aksine bir hüküm bulunmadığı durumlarda geriye yürütülmemesi ve ancak yayınlandıkları tarihten sonraki olaylara uygulanması idare hukuku kurallarındandır.

Yürürlükte olan hukuk kurallarına uygun olarak yapılmış işlemlerin ve yaratılmış hukuksal durumların, daha sonra yapılacak işlemlerle tartışmalı duruma getirilmesinin, hukuktan beklenen güvenlikle bağdaşmaması ve zaman itibariyle yetki kuralının çiğnenmesi görüşüne, başka bir anlatımla, hukukun genel ilkesinden olan kazanılmış hakların korunması fikrine dayanır.

Kimseden gelecekte yürürlüğe girecek, bugünden bilinmeyen kurallara uygun davranış beklenemeyeceğinden, olaylara, olay tarihinde yürürlükte bulunan hukuk kuralları uygulanır310. Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu hukuki güvenlik ilkesinin bir gereğidir.

Bu konuda Danıştay 7. Dairesi311, “...Uyuşmazlığın doğduğu tarihte yürürlükte bulunan mevzuat hükümlerinin uygulanması, hukukun temel ilkelerindendir. Bu ilkenin doğal sonucu olarak, yürürlükten kalkmış bir hükmün kendisinden önceki olaylara uygulanmasına olanak bulunmadığı gibi, olay tarihinde henüz yürürlüğe girmemiş olan

309 _{Danıştay 10. Dairesi, T: 13.04.2000, E: 1997/1080, K: 2000/1514 sayılı kararı. Karar için bkz. ,}

(http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 10.08.2008).

310

Uler, “İdari Yargıda İptal Kararlarının Sonuçları”, s. 17.

311

Danıştay 7. Dairesi, T: 26.11.1998, E: 1997/3175, K:1998/4184 sayılı kararı. Karar için ve benzer diğer kararlar için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr). (Çevrimiçi Tarihi: 09.08.2008).

bir hükmün de uyuşmazlığın çözümünde dikkate alınması mümkün değildir...” biçiminde karar vermiştir.

db. İçtihadı Birleştirme Kararlarının Geri Yürümezliği

İçtihadı birleştirme kararları bir yargı işlemi oldukları halde, belirli bir uyuşmazlığı çözmezler; belli bir uyuşmazlık tipi için bundan böyle uygulanmak üzere olabilecek çözümlerden birinin seçilmesidir312. Özellikle idare hukukunda, içtihadı birleştirme kararları oldukça önemlidir. Çünkü, özellikle iptal kararlarının sonuçlarına ilişkin ilkelerin çoğu yargı yolu ile konulmuş ve geliştirilmiştir313.

2575 sayılı Danıştay Kanununun (40)’ıncı maddesine göre, İçtihatları Birleştirme Kurulu kararlarının, gönderildikleri tarihten itibaren bir ay içinde yayınlanacağı ve bu kararlara Danıştay'ın, idare mahkemelerinin ve idarenin uymak zorunda olduğu hükme bağlanmıştır. Bu hükümden, İçtihadı Birleştirme Kurulu kararlarının Resmi Gazetede yayınlandığı tarihten itibaren hüküm ifade edeceği ve uygulanacağı sonucu çıkmaktadır.

Danıştay Kanununda da belirtildiği üzere, içtihadı birleştirme kararları Resmi Gazetede yayınlandığı tarihten itibaren hüküm ifade eder ve geri yürümez.

Danıştay 7. Dairesi314, “...olayda, İçtihadı Birleştirme kararının yürürlüğe girdiği tarihten önce kesinleşmiş bir vergiye ait olup yine bu tarihten önce ödenmiş gecikme faizinin, bu gecikme faizini yürürlüğe koyan kanunun uygulanması nedeniyle idarece tahsil edilmek istenmesinden dolayı ortaya çıkan uyuşmazlığın çözümü, hukuksal bir nitelik taşımakta olup bu nedenle yukarda anılan maddelerde yazılı hatalar kapsamında bulunmadığından ve sözü edilen İçtihadı Birleştirme kararlarının geriye yürütülmesinin mümkün olmaması nedenleriyle, idarece, düzeltme istemine cevap

312

Uler, “İdari Yargıda İptal Kararlarının Sonuçları”, s. 19.

313

Uler, “İdari Yargıda İptal Kararlarının Sonuçları”, s. 21.

314

Danıştay 7. Dairesi, T: 28.15.1990, E: 1990/230, K:1990/1528 sayılı kararı. Karar için ve benzer diğer kararlar için bkz. , (http://www.danistay.gov.tr), (Çevrimiçi Tarihi: 09.08.2008).

verilmemek suretiyle tesis olunan olumsuz işlemde isabetsizlik yoktur. Açıklanan nedenlerle davanın reddine...” biçiminde karar vermiş ve içtihadı birleştirme kurulu kararlarının geriye yürümeyeceğini belirtmiştir.

dc. Anayasa Mahkemesinin İptal Kararlarının Geri Yürümezliği

Anayasa’nın (153)’üncü maddesinin (5)’inci bendi, “iptal kararları geriye yürümez” demek suretiyle, Anayasa Mahkemesi kararlarının geriye yürümeyeceği hüküm altına alınmıştır.

Anayasa Mahkemesinin kimi kararlarında “iptal kararlarının geri yürümeyeceği” kuralının ne anlama geldiği açıklanmıştır. Mahkemenin kararlarında vurgulandığı üzere, Anayasa Mahkemesi kararlarının geriye yürümezliği kuralı, kazanılmış hakların korunmasını amaçlamaktadır. Örneğin Anayasa Mahkemesi315 bir kararında, “...Anayasada iptal kararları, idari davalarda olduğu gibi düşünülmemiş ve iptal edilen kuralın baştan beri geçersiz duruma geldiği esası benimsenmemiştir. Türk Anayasal sisteminde, ‘Devlete güven’ ilkesini sarsmamak ve ayrıca devlet yaşamında bir karmaşaya neden olmamak için iptal kararlarının geriye yürümezliği kuralı kabul edilmiştir. Böylece hukuksal ve nesnel alanda etkilerini göstermiş, sonuçlarını doğurmuş bulunan durumların, iptal kararlarının yürürlüğe gireceği güne kadarki dönem içinde geçerli sayılması sağlanmıştır...” biçiminde görüş bildirerek, Anayasanın (153)’üncü maddesinin (5)’inci bendinde düzenlenen “iptal kararları geriye yürümez” kuralının anlamını belirtmiştir.

İptal kararları kural olarak geriye yürümez. Bunun nedene de, iptal kararlarının kazanılmış hakları ortadan kaldırıcı bir sonuç doğurmasının önlenmesidir316.

Öğretide, Anayasa Mahkemesi kararlarının iptal teorisinin bir gereği olarak geriye yürüyeceğini savunan görüş bulunduğu gibi317, Anayasa Mahkemesi kararlarının

315

Anayasa Mahkemesi, T: 12.12.1989, E: 1989/11, K: 1989/48; İlgili karar ve benzer diğer kararlar için bkz., İzgi, Gören, “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasnın Yorumu”, s. 1335.

kural olarak geri yürümeyeceği ancak somut olayın gereklerine göre, adalet ilkesi gereği Anayasa Mahkemesi kurallarının geriye yürüyebileceği318 görüşü de bulunmaktadır.

Anayasa Mahkemesi kararlarında da vurgulandığı üzere, Anayasa Mahkemesi kararlarının geriye yürümezliği kuralı, kazanılmış hakların korunmasını amaçlamaktadır. Bu kuralın yalnız söze bağlı kalınarak yorumlanması, hukuk devleti ilkesine ve bu ilke içinde var olan adalet ve eşitlik ilkelerine aykırı sonuçlar verebilecek ve itiraz yoluyla yapılacak denetimin de amacına ters düşecektir. Bu nedenle, somut olayın özelliklerine göre, Anayasa Mahkemesi kararlarının geriye yürüyebileceği düşüncesindeyiz.