İmam Rıza Asitanesi

Şah Tahmasb’ın İran coğrafyasında bulunan Şiilerin mukaddes kabul ettiği Meşhed’de bulunan İmam Rıza’nın türbesi, İmamzadelerin türbeleri ve diğer mukaddes mekânların ihyasını dinî ve siyasi yönden önemli bir uygulama olarak görmüştür. İran’ın birçok şehrinde seyyidlerin, fazıl ve âlimlerin, İmamzadelerin ve diğer mübarek kişilerin mezarlarının bulunması Şiiliğin yayılışını kolaylaştırıcı bir etkide bulunacağı düşünülerek bu tür mekânların korunmasına önem verilmiştir. Safevi öncesinde de var olan bu tür yerler Şiiliğin halk arasında yayılmasının temellerini atmıştır. İmam Ali er-Rıza’nın Meşhed’te bulunan türbesi Safevi öncesi dönemden beri İran’da Sünni halkın da saygı gösterdiği ve sık sık ziyaret ettiği ziyaretgâhlardan biridir. İmam Rıza’nın türbesinin bulunduğu Meşhed şehri Şiillerin sürekli uğradıkları bir ziyaretgâha dönüştürülmüştür. Şii âleminde “mübarek mezar” olarak görülen İmam Ali er-Rıza’nın türbesinin bulunduğu Meşhed şehri Meşhed-i Mukaddes olarak adlandırılmıştır.²³³

Safeviler döneminden itibaren bu şehre “Belde-i Tayyibe”²³⁴, “Meşhed-i Mukaddes”²³⁵, “Meşhed-i Mukaddes-i Mualla^”236 isimleri verilmiş İmam Rıza türbesi ise “Makam-ı âlî

ve Kâbe-i san³⁷ şeklinde nitelenerek Müslümanların kutsal mekânı olan Kâbe ile

özdeşleştirilmiştir. Safeviler döneminde Şiiler için kutsallığı aynı şekilde devam etmiştir. Safevilerin kuruluşuyla birlikte Meşhed ve Kum gibi şehirler özel olarak ilgilenilen yerler olmuştur. Bu şehirlerdeki mukaddes mekânların korunması ve halkın buraları ziyaret etmeye teşvik edilmesi Şiiliğin yayılmasını kolaylaştırmıştır. Meşhed şehrine daha fazla önem verilerek Özbek saldırılarına karşı surları tahkim edilmiştir.²³⁸

Cam Savaşı sırasında dağılan ordusunu toparlamak için çaba gösteren Tahmasb Meşhed’e gitmiş ve İmam Rıza’nın türbesinde ağlayarak Özbeklere karşı zafer

233

M.Streck, “Meşhed”, İ.A, Meb, C.8, 1979, s. 146-147. Ayrıca Bkz. Hamid Algar, “İran”-Kültür ve Medeniyet-, TDVİA, C.22, İstanbul, 2000, s. 410; İlhanlılar döneminden beri yaygın olarak Meşhed-i Ali bin Musa er-Rıza, Meşhed-i Rıza, Meşhed-i Mukaddes şeklinde anılmıştır. Bkz: Mustafa Öz, “Meşhed”, TDVİA, C.29, Ankara, 2004, s. 363.

234

Muhammed Muhsin Müstevfi, Zübtetü’t Tevarih, Tahran 1375, s. 65.

235

Müstevfî, Zübtetü’t Tevarih, s. 61.

236

Müstevfî, Zübtetü’t Tevarih, s. 80; ; Mirza Refia, Desturü’l Mülük, Neşr: Muhammed İsmail Marçinkufski, Trcm: Ali Kürdabadi, Tahran, 1385, s.177.

237

Kumi, Hülasatü’t Tevarih, s. 307.

238

72

kazanmak için dua etmiştir. İmam Rıza’dan şefaat talep ederek dağılan ordusunu toparlamıştır.²³⁹

Tahmasb, kardeşi Elkas Mirza’nın isyan etmesinden önce aralarında hiçbir fikir ayrılığı olmadığı zamanlarda onun hayatının bereketli olması ve sağlığı için dua edilmesi amacıyla 250 tümen’in Şiiler için kutsal kabul edilen Meşhed şehrinde seyyidlere ve salih kimselere dağıtılmasını emretmiştir.²⁴⁰

Kızılbaşlar da İmam Rıza türbesine sıklıkla ziyarete giderlerdi. Bu durum Kızılbaş askerlerinin Şiileşmeye başladıklarını göstermektedir. Tahmasb’ın tövbe edişinden sonra Kızılbaşların geleneklerinin yasaklanmasını emretmesiyle İsnaaşeriyye Şiiliği’ni benimsemeye başlayan Kızılbaş emirler hanedan’a hizmet etmenin devlet içerisinde yükselmelerine yetmeyeceğini anladıklarından Şiiliğe uygun olan davranışlar sergilemeye başlamışlardır. Horasan bölgesine Özbek saldırılarının başlaması üzerine Tekelü Çuha Sultan, Ulama Sultan ve Dulkadirli Mahmut Han Damğan kalesine giderek Özbek Zeyneş Bahadır’ı öldürüp Damgan Kalesi’ni fethettikten sonra kalenin zaferini İmam Rıza türbesini ziyaret ederek tamamlamışlardır.²⁴¹ Bu ziyaretden sonra devrin bir şairi İmam Rıza türbesini ziyaret etmeyi Kâbe’yi tavaf etmekten daha sevab olduğunu söyleyen şu beyiti yazmıştır:²⁴²

Heftad hec-i nafile Yek tevaf-ı merkedeş Bihter zi haled

Ravza-i pakeş hezar bar Türkçesi:

Bir kere türbesini ziyaret Yetmiş nafile hacdan güzeldir Temiz ravzasını

Bin kere ziyaret etmek

239

Natanzî, Nekavetül Asar, s. 13.

240

Kumî, Hülasatü’t Tevarih, s. 160.

241

Kumî, Hülasetü’t Tevarih, s. 178.

242

73

Meşhed şehrine büyük önem veren Tahmasb bu şehrin intizamına, halkın din ve dünya mutluluğu için çaba gösterilmesine önem vermiştir. Meşhed’de ibadetlerin düzenlenmesi, zulmün defedilmesi, mazlumların korunması ve Müslümanların hukukunun korunmasına çalışılması, şer’i ahkâmın ve emirlerin icrası, yasak fiillerin yapılmasının takip edilmesi Şeyhülislam Emir Esedullah’ın ve İmam Rıza asitanesinin mütevellisinin uhdesine verilmiştir.²⁴³ Ayrıca şehrin surları güçlendirilerek Özbek saldırılarına karşı korunmasına özen gösterilmiştir.²⁴⁴

Meşhed şehrinin ahvalinin gözetilmesi ve soruşturulması görevi de orada bulunan Tiyuldar, Daruga²⁴⁵, Kelanter²⁴⁶ ve Kethüdalarına verilerek bütün Horasan’ın Simnan sınırından Herat’a ve Sicistan’a kadar olan bölgeye ihtimam gösterilmesi emri verilmiştir.²⁴⁷

Mübarek mekânların korunması ve yaşatılması için seyyidlerin uhdesinde bulunan Tevliyet makamını oluşturan Tahmasb bu mekânların bakımına ve korunmasına özen göstermiştir. Teşkil edilen Tevliyet makamı Sünnet-i ve Vacibi olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Tevliyet-i Sünneti İmam Rıza Asitanesi’nin suyurgalları, hizmetçileri, müdderisleri ve seyyidlerin vazifeleri ile uğraşır ve vakfa ait olan bütün emlak ve eserlerin abad edilmesi ile uğraşırdı. Tevliyet-i Vacibi ise oluşturulan vakfın sorumlusuydu.²⁴⁸ Meşhed, Kum, Rey ve Erdebil’de bulunan muhterem ve mübarek kişilerden kalan mekânların korunup güçlendirilmesi için teşkil edilen vakıfların

243 Kumî, Hülasetü’t Tevarih, s. 380-381.

244

Muhammed b. Hidayetullah Afuşte-i Natanzî, Nekavetü’l Asar, Neşr: İhsan İşraki, Tahran, 1373, s. 13.

245

Başlangıçta yeni zaptedilen şehirlere atanan Daruğalar hem askeri hem sivil işlerden sorumlu olarak Moğollar ve Moğolların halefi olan devletlerin idari teşkilatlarında bulunmaktadır. Daruğalar, mahalli orduyu düzenlemek, vergileri toplamak, nüfus işlerine bakmak gibi görevleri uhdesinde bulundurmuştur. İran’da kurulan Akkoyunlu ve Safevi Devlet bürokrasisinde de yaygın olarak görülmüştür. Bkz. Abdulkadir Yuvalı, “Daruga”, TDVİA, C.8, 1993, s. 505.

246

Kelanter; İran coğrafyasında kurulan devletlerde asayiş ve adaletin sağlanmasından sorumlu olan kişiler için kullanılmaktadır. Bkz. Ayşe Atıcı Arayancan, Karakoyunlu Hükümdarlarından Cihanşah ve Dönemi (Siyaset-Teşkilat-İktisad-Din-Kültür) 1438-1467, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2010, s. 256.

247 Kumî, Hülasetü’t Tevarih, s. 380-381.

248

74

sorumlusu olan Tevliyet makamına da sadece seyyidlerin uhdesine verilerek mübarek mekânlar koruma altına alınmıştır.²⁴⁹

Tevliyet makamına getirilen kişilerin Şiilikte taassupkar düzeyde olmaları Meşhed’e ve İmam Rıza Asitanesi’ne verilen önemi gösterdiği gibi Meşhed şehrinin Şiiliğin yayılmasında ne kadar önemli olduğunu da göstermektedir. Mesela, Mir Mahmut Encuyî Şirazî’nin oğlu Mir Vali mutaasıb Şiiliği ile meşhur bir âlimdi. Ebu’l-Vali, İmam Rıza asitanesinin Tevliyeti makamına getirilmiş ancak şehrin hâkimi Dulkadirli Şahveli Sultan ile aralarında anlaşmazlık çıkınca bu görevinden alınarak Erdebil’de bulunan Şeyh Safi asitanesine vaziflendirilmiştir. Şiilikte mutaasıp bir âlim ile Kızılbaş emiri olan Dulkadırli Şahveli Sultan’ın aralarında ne şekilde bir anlaşmazlık çıktığı tam olarak tespit edilememesine rağmen Mir Ebu’l-Vali’nin İsnaaşeriyye Şiiliği’ni yaymadaki ısrarı bir anlaşmazlığa sebep olmuş olabilir.²⁵⁰

Meşhed-i Mukaddes’e çok önem veren Tahmasb en yüksek dinî otorite olan Sadr makamında bulunan Mir Seyyid Ali Şuşterî’yi bazı zamanlar İmam Rıza asitanesine görevlendirmiştir.²⁵¹ Ayrıca, Meşhed, Kum, Rey, Erdebil’de bulunan muhterem ve mübareklerden kalan hatıraları korumak ve güçlendirmek için teşkil edilen mallar bir vakıfta toplanarak bu yerlerin bakımına harcanmıştır.²⁵²

Begaü’l-Hayr denilen (hankah, tekke ve türbelerin tamamı) yerlerin ziyareti ve korunması Şiilik dışı olan kişilerin de bertaraf edilmesini kolaylaştırmıştır. Cebel-i Amil’den İran’a göç eden Şeyh Bahaeddin Mahmud Horasan Şeyhülislamı olduğu dönemde şeriatın yayılmasıyla uğraşmış aynı zamada Bekaü’l-Hayr’ın korunmasıyla da görevlendirilmiştir.²⁵³ Özbeklerle yapılan Cam Savaşı’ndan zaferle dönen Tahmasb, Masum İmamların yardımıyla savaşı kazandığını iddia ederek Meşhed’de bulunan

249

Akaçeri, Münasebat-ı Din u Devlet Asr-ı Safevi, s. 118.

250

Münşî, Tarih-i Âlem Ara, s. 148.

251

Münşî, Tarih-i Âlem Ara, s. 149.

252

Akaçeri, Münesebat-ı Din u Devlet Asr-ı Safevi, s. 118.

253

75

İmam Rıza’nın türbesinin kubbesine 63 men²⁵⁴ altın 17 men demiri harcayarak süs ve yenilenmesi için emir vermiştir.²⁵⁵

Şah Tahmasb’ın benim emini’m dediği Emir Ebu Turab’ın anlattığına göre Şah her sene kutsal yerlere, mübarek mezarlara, İmamların ve imamzadelerin mezarlarına hediyeler gönderir ve seksen bin tümen bağışlardı. İmam Rıza’nın Meşhed’deki türbesinin bakımından ve temizlenmesinden sorumlu hizmetkârlar için günlük beş tümen ayrılırdı. Bu beş tümen ile hizmetkârların sabah ve akşam olmak üzere en güzel yemekleri sağlanırdı. Türbeye gelen seyyidlere, âlimlere ve ziyaretçilere yemekler verilirdi. Tahmasb saltanatının süresi boyunca bu tür hizmetlere devam etmiştir.²⁵⁶

İmam Rıza’nın türbesinin bulunduğu Meşhed şehrinin yönetimine de büyük önem veren Tahmasb, kusurlu işlerde bulunan ve Meşhed’i yönetmeye layık olmayan Rumlu Hasan Sultan’ı Meşhed hâkimliğinden azl ederek yerine İbrahim Mirza’yı atamış, yanına da İmam Rıza’nın asitanesinin mütevellisi olarak Emir Esedullah’ı göndermiştir.²⁵⁷

İmam Rıza asitanesinin bulunduğu Meşhed şehri Şiiliğin canlı tutulmasında önemli bir rol oynadığı gibi Şiiler için kutsal kabul edilen İmamzadelerin mekânlarına da Şah tarafından gerekli ihtimam gösterilmiştir. Dizful, Şuşter, Huzistan taraflarında bulunan ordu bu vilayetleri hâkimiyet altına alarak Kum’da kışladığında burada Şah’ın emriyle Sahibü’l-Zaman’ın (İmam Mehdi) hayrına çeşitli hayır işlerinin yapılmasına ve mescitler inşa edilmesine başlanarak Kum, Rey, Savucbulak ve diğer Irak-ı Acem’de bulunan İmamzadelerin mezarlarının tamir ve bakımı sağlanmıştır.²⁵⁸