Modern Fransız cemiyeti maddî yaşama şartlarında ve iktisadî hayatın yapısında yeni gelişmelerle karşılaştı. Bu durum, ceza hu
kukunun mücadele etmek zorunda kaldığı yeni suç tiplerinin doğ
masına sebep oldu. Bu mücadele iki alanda yer aldı. Evvelâ, ilmî tekâmülün tevlit ettiği yeni maddî yaşama şartlarından gelen bazı tatbikata karşı hükmün gerekti. Sonra da sosyal hayatın yeni eko
nomik şekilleri üzerinde ceza hukuku tesirini göstermek zorunda kaldı.
A. Maddî yaşama şartlarının, ilmin ilerlemesinden gelen değiş
meleri ve bunun Fransız ceza hukukunun tekâmülüne tesiri.
Fransa'da, maddî yaşama şartlarının değişmesi, Fransız ceza hukuku üzerinde »muhtelif alanlarda, etkisini göstermiştir. Şüphe
siz, bunların hepsini gözden geçiremiyeceğiz. Fakat bunları üç bü
yük alana ayırabiliriz :
a) Medeniyetin, sınaî vasıftaki tekâmülü;
b) Pek çok sosyal faaliyetin meydana çıkması;
e) ilmin ilerlemesinin tesiri altında vukua gelen, maddî yaşama şartlarının değişmesinden mütevellit en vahim meseleleri teşkil eden trafik konusunun tekâmülü.
a) Medeniyetin sınaî vasıfta tekâmülü ve bunun Fransız ceza hukukuna tesiri :
1) Sınaî makineleşme, çalışma sahasında tehlikeler yarattı. Bu tehlikelere karşı işçiyi korumak gerekti, iş emniyeti ve işverenlerin emniyet ve sağlık bakımından almağa mecbur oldukları tedbirler hakkında kanun ve nizamlar konuldu. Bu tedbirlere daha fazla kuv
vet vermek için Fransız ceza hukuku bunlara riayet etmeyen işveren
ler hakkında, bazı hallerde, çok ağır cezalar vazetti. Fransa, işçileri korumak için, yapabileceği kadar tedbirler aldı ve bunları bir iş ka
nununda tesbit ederek iş şartlarını tanzim etti. Fransız ceza hukuku da müeyyideleri ile bunu takviye eyledi. Ücret konusunda, işverenin işlediği suçlar hakkındaki (iş Kanunu, 3. kitap, 33-78. maddeler) ce
zaî müeyyideler para cezaları ve hattâ tekerrür halinde hapis ceza
sıdır.
2) Makineleşme gıda maddeleri ve ilâçların büyük seri halinde imalâtını sağladı. Kamunun sağlığını teminat altına alabilmek için bunların imâlini ve reklâmını tanzim etmek icap etti. Kanun vazıı müsaade edilen kimyasal maddelerin imâl ve istimal usulleri hak
kında titizlikle hazırlanmış nizamlar koydu. Bunların uygulanabil
mesi için de suçluları tecziye edecek müeyyideler ihdas olundu. Bu cezalar ağırdır : Yüksek para cezalan ve hattâ hapis cezalan.
Bu konuda, Fransız mahkeme içtihadının çok karakteristik bir tutumuna dolayısile temas etmek istiyorum. Sınaî makineleşmenin gelişimi sonucu olarak, sınaî işlerde ittihaz olunan tedbirlerin mües
sir olabilmesini sağlamak için mahkeme içtihadı, müesseseyi idare eden için hakiki bir ceza mes'uliyeti ihdas etti. istihdam ettiği kim
selerin işledikleri idare eden mes'ul tutuldu. Manalı bir misal vere
lim : Kâğıt imâl eden bir müessesenin idarecisi, kullanılmış suların, fabrikada mevcut modern tasfiye cihazına rağmen, ırmağa işçiler tarafından dökülmesinden cezaen mes'ul tutuldu. Halbuki müesse
seyi idare eden şahıs, bu suçun işlendiğinde seyahatta bulunuyor
du.
Müstahdemleri tarafından işlenen suçlardan dolayı müesese ida
recisinin cezaî mes'uliyeti kanun koyucu tarafından vazedilen
kaide-1ère müessesede daha fazla riayet edilmesini aşikâr surette sağla
mıştır. Haddizatında müessese, idarecisinin başkasının fiilinden mes'ul tutulması zahiridir. Esasında bu şahıs, personelini iyi seç
memiş veya onlar üzerinde gerekli nezarette kusur eylemiş olma
sından dolayı kendi fiilinden mes'ul tutulmaktadır. Personelin seçi
mi ve onlara nezaret edilmesi oldukça güçtür. Müessese idarecisi için daha vahim olanı da vardır. Temyiz Mahkemesinin Ceza Daire
si, işverenin ihmallerinin, müstahdemlerinin kaidelere riayetsizlik
leri neticesinde, kendi mes'uliyetini intaç edeceğini kabul etmiştir.
Burada aksinin isbatının fiilen mümkün olmadığı bir kusur karine
si bahis konusudur. Bu suretle bu mes'uliyet şeklinin esası olarak, şahsî kusur bir mevhume haline gelmiş olmuyor mu ? Yargıtay Ceza Dairesinin 26 février 1956 tarihli bir kararma göre «her ne kadar, bir kimsenin ancak kendi fiilinden mes'uliyeti kaide ise de, kendi
sine tabi bir şahsın hareketleri üzerinde doğrudan doğruya bir neza
ret vazifesile kanunen mükellef tutulmuş olmaktan mütevellit istis
naî hallerde bir kimsenin başkasının fiilinden mes'ul olması müm
kündür. Bu yüksek içtihadın gerçekten başkasının fiilinden ceza mes'uliyetini kabul edip etmediği sorulabilir. Eğer kabul ediyorsa bu pek yeni bir prensip olacaktır ! Böyle olursa Fransız ceza huku
kuna risk esasına dayanan bir mes'uliyet ithal etmek demektir. Hal
buki bu çeşit mes'uliyet şimdiye kadar yalnız medenî hukuk saha
sında kaydı ihtirazî ile, kabul edilmiştir. Müessesenin işlemesinden mütevellit her suç idare edenin mes'uliyetini intaç edecektir. Böyle bir içtihad, ceza hukukunun büyük prensiplerinden biri olan ferdî mes'uliyet prensibi ihlâl etmeyecek midir ?
Eğer durum bu ise, cemiyetin maddî yapısındaki gelişim, ceza hukukunun gelişimi üzerinde fena bir tesir yapmış demektir. Tak
bih vasfını kaldırmak suretile «mes'uliyet cezası» nın değerden düş
mesini intaç etmektedir. Bu, yukarda işaret ettiğimiz ceza hukuku enflâsyonunun üzücü bir neticesidir.
3) Fransa'da sosyal sigortanın inkişafı, yani işverenleri, işçile
rin hastalık, işsizlik, doğum vesaire gibi hallerde emniyetini sağla
mağa matuf hisseler ödemeğe mecbur tutan hükümler topluluğu, Fransız kanun vazıını bu sahada işlenecek suçlara karşı ceza müey
yideleri koymağa sevk etti. Sosyal emniyet mevzuatına riayet etme
yen işveren sosyal emniyet kanunu gereğince cezalandınlmakta ve bu suretle sınaî makineleşme çağımızda işçi bilhassa himaye gör
mektedir. Masraf kendisine ait olmak üzere mahkûmiyet kararının
neşrinden gayri işveren 450 Frank para cezasına mahkûm edilmek
te ve üç senelik bir süre içinde tekerrür halinde iki aydan iki sene^-ye hapis ve 3600 Franktan 36000 Franka kadar para cezasına mah
kûm olabilecektir.
b) Müteaddit sosyal faaliyetin ortaya çıkması ve bunların Fran
sız ceza hukukuna etkisi.
Evvelce de mevcut sosyal faaliyet geniş miktarda inkişaf etti ve bu inkişaf yeni suçların ortaya çıkmasına sebep oldu veya evvel
ce mevcut müeyyideler kuvvetlendirildi. Yeni suçlar ve müeyyide
lerin kuvvetlendirilmesi üzerinde durmayacağız. İlmî prensipler ba
kımından daha çok fazla alâka çekici olan bir nokta üzerinde dura
cağız. Yukarda gördüğümüz gibi, Fransız kanun vazıı yeni suçlar ihdas etmiş, eski müeyyideleri kuvvetlendirmiş olmakla beraber bu sosyal faaliyetlerin genişlemesinden mütevellit mahzurlu neticeleri mümkün olduğu kadar önlemeyi denemek lâzım geldiğini düşündü ve bu maksatla orijinal ve esasında cezadan ziyade emniyet tedbiri sayılması mümkün yeni cezaî müeyyideler ihdas etti. Bunlar :
— Bazı kusurlu hareketlerde bulunmuş olanların mesleklerini icra ehliyetsizliğine çarpılmaları. Çünki bu suretle, tehlikeli halleri
ni sosyal faaliyetleri sırasında göstermiş olduklarından cemiyet bu
na devam etmemeleri için müdahale zorunda kalmış oluyordu.
— Sosyal faaliyeti, cemiyet için tehlikeli hale gelmiş bulunan
ların daimî veya muvakkat olarak müesselerinin kapatılması.
Bazı mahkûmiyetlere çarpılmış kimseler hakkında kabul edilen meslekî ehliyetsizlikler, mahkûmiyet kararlarının gösterdiği suç fak
törleri sebebi ile aynı meslekleri icra etmemeleri gerektirmektedir.
Bazı suçların işlenmiş olmasile bir tehlike halini göstermiş olan ba
zı müesseselerin kapatılması en müessir tedbirlerden biridir. Şer, bu suretle kökünde yok edilmektedir. Bu iki tedbir, en yüksek dereceli iki önleyici tedbirdir.
Son yıllarda, Fransa'da meslekî ehliyetsizler artmıştır. Sizlere bunlardan en mühimlerini nakledeceğim.
Çok geniş bir alanda, yaşadığımız günlerde pek büyük bir inki
şaf göstermiş olan sınaî ve ticarî mesleklerde dürüstlüğü sağlayacak bir tasfiyeyi temin için 30 Ağustos 1947 tarihli kanun, bazı mahkû
miyetlere uğramış olanları bu meslekleri icradan men etmiştir.
(Bil-hassa : bedenî ve terzili bir cezaya mahkûmiyet; hırsızlık, dolandırı
cılık, emniyeti suiistimal, murabahacılık, bazı iktisadî mahiyetteki suçlar veya hakkı olmadan meskğin icrası gibi suçlardan dolayı, tecilsiz, en az üç ay hapis cezasına, mahkûmiyet).
Bilhassa pek özel bir sahada 19 Juin 1930 tarihli, pek çok inki
şaf etmiş olan bankacılık mesleğinin icrası ile ilgili kanun, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtekârlık gibi bazı suçlardan mahkûm olanları bu meslekten men etmiştir.
Alkollü içkilerle alâkalı suçlar hakkındaki kanunun 55 ve 56.
maddeleri, alkol satışı mesleğini icradan (ki maalesef bu meslek çok genişlemiştir) cinayetten ve bazı cünhalardan mahkûm olan kim
seleri, men eylemiş bulunmaktadır.
23 décembre 1958 tarihli emirnameyi de zikredebiliriz. Bu emir
name ceza kanununun 283. maddesini ikmal suretile umumî âdaba aykırılık suçlarından ımahkûm olanların, tâbi müesseselerini idare, gazete tevzii, dergi neşri gibi meslekleri, hukuken veya fiilen doğru
dan doğruya veya başka şahıslar kullanmak suretile, icradan men etmiştir. Bu memnuiyetin âzami haddi 6 aydır, fakat tekerrür ha
linde bu azamî asgarî had kabul olunacaktır.
Son zamanlarda ceza hukukumuzda büyük ehemmiyet kazan
mış olan müesseselerin kapatılması cezasına gelince, bu ceza, mües
seselerin bilhassa tehlikeli hale geldikleri zaman, pek çok hallerde tatbik edilmektedir.
İşte tipik misaller : İş kanunu, sınaî müesseselerde bu kanun tarafından emniyet veya sağlık bakımından emredilen tedbirlere riayetsizlik halinde, müessesenin kapatılmasına karar vermek yetki
sini mahkemelere tanımış bulunmaktadır. 1928 kanunu, filimlerin kontrolü hakkındaki kanunî hükümlere riayet etmeden sinemaların kapatılması âmirdir. 1930 kanunu bankacılık mesleğini icradan men edilen bir kimsenin idare veya sevk ettiği bankanın kapatılmasını ön görmüştür. Alkollü içkiler. satan müesseselerin, bu mesleğin ic
rası şartlanna muhalefet teşkil eden suçların işlenmesi halinde mües
seselerin kapatılması pek çok kanun hükümleri tarafından emredil-mektedir. Kanun vazıı, bu cezanın pek faydalı olduğunu nazara aldı
ğından mütemadiyen bu tedbiri tekâmül ettirmektedir. Çeşitli ka
nunlar ve bilhassa alkollü içkiler hakkındaki kanun bu husustaki hi
leleri, çeşitli tedbirlerle tesirsiz hale getirmektedir. Bu tedbirlerden
bazıları şunlardır : «Memnuiyet süresince, suçlu, vaktile işlettiği müesesede, her ne nam altında olursa olsun ve hattâ müessesesini satmış veya kiraya vermiş olsa dahi müstahdem olarak çalışamaz.
Ayrılmış olsalar dahi eşinin çalıştırdığı müessesede de müstahdem olarak çalıştırılamaz».
Müessese kapamanın ehemmiyetini pek iyi takdir eden Fran
sız mahkeme içtihadı bu tedbirlere taallûk eden metinleri en sert şekilde yorumlamıştır. Aşağıdaki misaller de bunu gösterir :
— Müesseseyi bizzat idare etmemiş olsa ve suçu teşkil eden fiillere yabancı olsa dahi bu ceza, malik hakkında da tatbik olu
nur.
— Suçluluk hali, mahkûmiyetin karar verileceği sırada sona ermiş olsa dahi ceza verilecektir.
— Ceza kesinleştikten sonra kapatılmış müessesede aynı ticare
tin icrasına müsaade edilemez.
Bu iki yeni müeyyide hakkında, yani meslekten memnuiyet (eh
liyetsizlik) ve müessesenin kapatılması Fransız kanun vazıına o ka
dar müessir tedbirler olarak gözükmüştür ki son yıllarda kanun vazu her iki tedbiri birlikte derpiş etmeğe başladı. Alkollü içkiler satan müeseseler hakkındaki mevzuat, bu mesleğin icrasından mem
nuiyet ile birlikte alkollü içkilerin tevzii ile alâkalı suçların işlen
mesi halinde müessesenin de kapatılması ön görülmüştür. Bu tipik misal üzerinde duracağım. Zira bu ımisal, Fransız ceza hukukunun, tehlikeli sosyal faaliyetlere karşı nel kadar enerjik bir sekide karşı koyduğunu gösterir. Maalesef bu hareketler alkollü içkilerin tevziin-de gittikçe artan vus'atın neticesidir.
c) Traf ikin tekâmülü:
Trafikin tekâmülü problemi ve bunun doğurduğu muazzam teh
likeler, gittikçe muğlak ve tehlikeli bir şekilde inkişaf eden ilmî ve sınaî medeniyetimizde yer almaktadn. Şahıslara ve insanlara trafik kazalarının verdiği zararlar seneden seneye artmaktadır. Avrupa Ekonomik Konseyinin 3 Ağustos 1962 tarihli bildirisine göre 1960 senesinde, Avrupa karayollarında 50.000 kişi ölmüş ve 1.700.000 kişi de yaralanmıştır. Fransız istatistiği 1961 yılında ölü miktarını 8.000 kişinin üstünde göstermektedir. Bu hâdise Fransa'da gerçek bir sos
yal felâket şümulündedir.
Bu rakamlar Fransız kamu, kudretini endişelendirmiştir. Mese
le evvelâ mekanik malzemenin tanzimi, yolların ve vasıtaların ıslahı şeklinde ele alındı. Bundan sonra kriminoloklar ve hukukçular bu kazaları tevlit eden hal ve şartlar üzerinde durdular. Her ne kadar bu sahada tesbit güçlüğünden dolayı istatistikler gayri vazıh ise de hâdiselerin % 93 ünde insan faktörünün müdahale ettiğini göster
miştir. Bu itibarla kazalar meselesi, âmme kudreti için, insan bakı
mından, dolayısile ceza hukuku açısından ele alınmak icap etti.
Trafik suçları ekseriya, kayıtsız ölüme sebep ve yaralamalara sebep olduğundan Fransız mahkemeleri bu suçlara ait cezaları ver
meğe başladılar. Fransız istatistiklerine bakılınca pek manalı bir sonuca varılmaktadır. Kasden öldürme ve müessir fiillerin adedi se
neden seneye azalmakta, halbuki taksirle ölüme sebebiyet ve yara
lamaların adedi mütemadiyen artmaktadır. Bunların, aynı katego
ride yer alan kasdî suçların adedini aşdığı görülmektedir. Fransa'da, 1961 senesinde, kasden müessir fiilden mahkûmiyet adedi 21.502, buna mukabil taksirle yaralamaya sebebiyetten mahkûmiyet adedi 39.177 dir.
Bu rakamlar meselenin ehemmiyetini gösterir. İnsanın beden bütünlüğüne taarruzların azalmasından, yine başka mahiyette be
şerî bir faaliyetin tezahürü olarak ölen ve yaralananların artan ade
di karşısında, memnun olmağa imkân yoktur.
Fransa'da, trafik kazalarının, kanun vazıının zihninde tamamile ayrı bir yer tutması gerektiğinde ittifak edilmektedir. Zira ancak sosyal metodlarla mücadele edilebilecek pek hususî suçlar bahis konusudur.
Şimdiye kadar ceza hukuku açısından bu suçlar hakkında ne ya
pıldı ? Orijinal hiç birşey. Kara trafiğinin gittikçe artan ölüm ve yaralama teşebbüsleri karşısında, seneden seneye daha muğlak ha
le gelen bir tanzim faaliyetine başvuruldu; zira ortaya çıkan bütün tehlike hallerini nazara almak icap ediyordu. Konulan kaideler, me
kanik malzemenin teknik mükellefleri bakımından bilhassa artmış
tır : Frenlerin durumu, lâstikler, lâmbalar gibi. Ayrıca sürücünün mükellef tutulduğu mecburiyetler : Araba kullanmağa başlamadan evvel ehliyetname almak, durma, pıark etme ile alâkalı mecburiyet
ler, hangi vitesle gidileceği vesaire. Trafik nizamları, pek muğlâktır ve mütemadiyen değişmektedir. Kanun vazıı bir taraftan bu nizam
ları teknik ilerlemeğe uydurmağa çalışmakta ve hattâ bu
nizamla-tın prensibini dahi değiştirmek mecburiyetinde kalmaktadır. Eski
den şehirlerde yol kavşaklarında avertisseur kullanılması mecburî iken halen men edilmiştir. Vites, tercihli geçiş hakkı konusunda da böyle olmuştur. Bunlar bu sahadaki tanzimin ne kadar nazarî ve hattâ keyfî olduğunu göstermeğe kâfidir.
Kara trafiğine ait kanunî hükümlere riayetsizlik faillerini kai-deten para cezası ve istisnaî olarak, kısa müddetli hapis cezasına çarptırmaktadır. Trafik kaidelerine riayetsizliğin muazzam derece
de artması, mahkeme kararı olmaksızın para cezalarının rızaen ödenmesi yani «önödeme» denilen usul nizamlandı. Bu pek hafif müeyyidelerden nasıl korkutucu bir tesir beklenebilir ? Bazı kimse
ler, müeyyide fikrinin sürücüde husulü onu ihtiyatlı olmağa sevke-decektir. Müeyyide fikri «mutavassıt bir Fransız» da korkutucu bir tesir yapar. Biz şahsen bu kadar hafif cezaların, büyük bir korku
tucu tesir yapabileceğine inanmıyoruz. Fransızlar, trafik nizamla
rına riayetsizliğin bir kaza ile neticelenmiyeceğini ve işin polise ak-setmiyeceğini ümit ederler.
Yaralanma veya ölüm le biten bir kazanın, sürücünün aleyhine bir tahkikat konusu olduğu zaman aksi zuhur etmektedir. Taksirle ölüme sebebiyet ve yaralanmalarda kusurlu görülen taraf ancak azamî haddi 2 sene olan hapis cezasına (Fransız Ceza Kanunu mad
de 319) çarpılmaktadır. Esasen bu suçlar kasıtsız olduğundan hâ
kimler pek ender olarak bu azamî hadde hükmetmektedirler.
Bu cezaların infazı kendisine tevdi edilen infaz idaresi bu şart
lar altında ne yapabilir ? Meslekî terbiye, çalıştırma veya umumî mânada terbiye yoluyla ıslah uygun düşmemekte veya lüzumsuz ve suç ile doğrudan doğruya alâkadan mahrum gözükmektedir. Şartla salıverme zamanı gelince, bu çeşit mahpuslar hakkında idarenin takdirini kullanması da bir takım hususî meseleler ortaya atmakta
dır : Umumî ıslah ölçüleri pek az faydalıdır.
Klâsik hapis ve para cezaları pek az müessir ve bazan tehlikeli gözükmektedir. Doktrin ve kanun vazıı, yeni tedbirler bulmakta başarı gösterememiştir. Bu arada tehlikeli sürücüler hakkında şu tedbir teklif olunmuştur : Bir veya iki sene müddetle arabasının arkasına şöyle bir levhanın asılmasına mecbur tutulması «dikkat ! tehlikeli surette araba kullanmaktan mahkûm edildim», teşhirin ih
yası olan bu usul realist bir tedbir olarak görülmektedir.
«Engel-suç» diye isimlendirilen bir müessesenin kurulması teklifi daha makul gözükmektedir. Haddizatında kendisi vahim ol
mamakla beraber, daha ağır suçların işlemesine sevkeden hareket
leri cezalandırmak lâzımdır. Bunun tipik misali, sarhoşluk halinde araba kullanmıştır. Sarhoş iken araba kullanmak, kendi başına pek vahim bir hal değildir. Böyle bir hal olsa olsa, insan haysiyetine ria
yetsizlik şeklinde, bir ahlâk kaidesine taarruz teşkil edebilir, fakat taksirle ölüme sebebiyet veya yaralanma gibi vahim neticeler doğu
rabilir. İşte bu sebeple Fransa'da 15 décembre 1958 emirnamesi ile sarhoş vaziyette veya alkolün tesdri altında iken araba kullanmak cezalandırılmıştır. Bu suç, bir aydan bir seneye kadar hapis ve 500 Franktan 5.000 Franka kadar para cezasını veya bunlardan yalnız birini gerektirmektedir.
Doktrin ve kanun vazıı, cezaya eklenen tedbirlere her gün bi
raz daha fazla temayül etmektedir, bunlara meslekî ehliyetsizlikler diyebiliriz. Kara trafiğinde bu meslekî ehliyetsizlik araba kullanma hakkının sukutudur. Bu tedbir, mesleği icabı araba kullanmak zo
runda olan bir kimse için bilhassa ağır bir tedbirdir. Fakat toplum için zararlı bir faaliyetin önüne geçmek için en emin vasıta da bu
dur. Fakat araba kullanmak memnuiyeti bir emniyet tedbiri oldu
ğuna göre bunun müebbet veya U2;un süreli olması lâzımdır. Halbuki çok kere memnuiyet bir kaç aylıktır, hattâ bir kaç haftalık şekille
rine de rastlanır. Belki böyle olan memnuiyetler bir korku tevlit edebilir. Fakat bir emniyet tedbin telâkki olunamaz.
Motorlu vasıtalar trafiğinin tanzimi problemi ve bunun tehli
keleri, Fransız hayatında gittikçe artan bir önem kazanmaktadır ve bu pek aşikâr bir haldir. Fakat şimdiye kadar bu sahada sadece empirik vasıtalarla ilerledik bu kasıtsız suçların mahiyeti psikolojik ve fizyolojik menşeleri bilmiyoruz.
Bununla beraber, eğer müessir şekilde hareket etmek istiyor
sak ve bunu yaparken de suçları arttırmak istemiyorsak, önlemek istediğimiz fiillerin menşeini bilmemiz lâzımdır. Bu sebeple krimi-nolojik etüdlere ihtiyaç vardır.
Şimdi maddî yaşama şartlarının değişmesinin Fransız ceza hu
kukuna tesirini incelemeğe gelmiş bulunuyoruz.
Fakat, siyasî ve iktisadî fikirlerdeki değişiklikle bağlı olan bu maddî şartlardaki değişiklikler ekonomik yapıda değişikliklere se
bep olmuş ve bunun neticesinde ceza hukuku tekâmül etmiştir. îşte şimdi bunu tetkik edeceğiz.