5302 sayılı İl Özel İdareleri Kanunu 42. maddesinde İl Özel İdare yapıları-nın mali yapısını düzenlemiş olup, temel olarak gelirlerini;
a) Öz kaynak gelirleri,
b) Genel bütçe vergi gelirlerinden ayrılan paylar, c) Devlet yardımları
d) Diğer gelirler (borçlanma, para cezaları, olağanüstü gelirler)
şeklinde sınılandırmaktadır. İl Özel İdarelerinin mali yapısını; il özel idaresinin bütçesi, il özel idaresinin giderleri ve il özel idaresinin gelirleri olmak üzere üç ana başlık altında toplayabiliriz. İl özel İdareleri vergi gelirlerinden yeterince na-siplenemezken bu nedeni olarak özel idarelere belediyelerde olduğu gibi vergi ve harç toplama konusunda henüz yetki verilmemesi olgusunun altı çizilmekte-dir (Kalabalık, 2005: 552-67)
İl özel idarelerine ilgili kanunlar ile çok sayıda görev yüklenmiştir. Bu görev-leri yerine getirebilmek için harcama yapmak zorundadır. Bu harcamalar bütçe ile verilen yetkiye dayanır. Bu harcamaları cari harcamalar, yatırım harcamaları ve transfer harcamaları olarak üç ana bölüme ayırmak mümkündür. 5302 sayılı kanunun 43. Maddesi ile idari ve mali özerkliği zedelemeyecek şekilde il özel idarelerinin giderleri tespit edilmiş ve gider çeşitleri ayrıntılı olarak sayılmıştır (Koçak ve Kavsara, 2012: 74-76 ).
Denetim kapsamı bakımından, İl özel idarelerinde iç ve dış denetim yapı-lır. Denetim, iş ve işlemlerin hukuka uygunluk, malî ve performans denetimini kapsar. İç ve dış denetim 5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanunu hükümlerine göre yapılmakla birlikte, il özel idaresinin malî işlemler dışında kalan diğer idarî işlemleri, idarenin bütünlüğüne ve kalkınma plânı ve strate-jilerine uygunluğu açısından İçişleri Bakanlığı, vali veya görevlendireceği per-sonel tarafından da denetlenir. İl özel idaresi hizmetlerinin ciddi bir biçimde aksatıldığının ve bu durumun halkın sağlık, huzur ve esenliğini hayati derecede olumsuz etkilediğinin, ilgili bakanlığın talebi üzerine yetkili sulh hukuk hâkimi tarafından, belirlenmesi durumunda İçişleri Bakanlığı hizmetlerde meydana ge-len aksamanın giderilmesini; hizmetin özelliğine göre makul bir süre vererek il özel idaresinden ve o ilin valisinden ister (Ökmen ve Parlak, 2009: 181).
B. Beledi̇yeler
Türkiye belediyeciliğinin modern temellerini oluşturmuştur. Kanun daha sonra 3.07.2005 tarihinde kabul edilen ve 13.07.2005 tarihinde Resmi Gazete’de ya-yımlanarak yürürlüğe giren “5393 sayılı Belediye Kanunu” ile değiştirilmiştir Be-lediye teşkilatının organik kanunu olma özelliğindeki 1580 Sayılı Kanun 1980 darbesi sonrası önemli değişikliklere uğramamış değildir.
Bu kapsamda 1984 yılında 3030 sayılı Kanun ile Türkiye’de normal beledi-ye yapılarına ek olarak bir de “Büyükşehir Beledibeledi-yesi ve İlçe Beledibeledi-yeleri” tesis edilmiştir. Mali tevziin mekanizmaları bakımından 02.02.1981 tarihli “2380 sayılı Belediyelere ve İl Özel İdarelerine Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakkında Kanun” ve 26.05.1981 tarihli “2464 sayılı Belediye Gelir-leri Kanunu” var olan sisteme entegre ettirilmiş olup, 1983 seçimGelir-lerinden sonra ademi merkeziyet ilkesi benimsenmiş, metropoliten alan uygulamasına ilişkin önemli adımlar atılmış ve “3194 sayılı İmar Kanunu” ile bu anlayış desteklen-miştir. Mevcut belediye sistematiği 59. Hükümet tarafından gerçekleştirilen ve 3.07.2005 tarihinde kabul edilen “5393 sayılı Belediye Kanunu” ile son olarak konigüre edilmiştir (Keleş, 2009 135-41).
5393 Belediye Kanunu belediyeyi 3. maddesinde belediyeyi “belde sakin-lerinin mahalli müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idari ve mali özerkli-ğe sahip kamu tüzel kişisi” olarak tarif etmektedir. Yine aynı yasa, 1580 sayılı yasadaki belediye kurulması için 2000 nüfus gerekliliğini değiştirerek, nüfusu 5.000 ve üzerinde olan yerleşim birimlerinde belediye kurulabilmektedir ve il ve ilçe merkezlerinde belediye kurmak zorunlu hale getirmiştir. Diğer yandan, aynı madde ile birlikte içme ve kullanma suyu havzaları ile sit ve diğer koruma alanlarında ve mesken sahası daha önce oluşturulmuş bir belediyenin sınırlarına 5.000 metreden daha yakın olan yerleşim yerlerinde belediye kurulamayacağı ilkesini benimsemiştir (Ökmen ve Parlak, 2009: 208-209).
5393 sayılı Belediye Kanunu belediyelerin kanuni tesis edilmelerine temel ilkeler bağlamış: Buna göre kurulacak yeni belediyelerin diğere belediye mer-kezlerine 5 kilometreden az olmama şartı ile kurulabileceklerine ve nüfusun 5000’den az olmamak şartı ile İçişleri Bakanlığı’nın önerisi üzerine müşterek kararnameyle belediye kurulmalarına ve belediyelerin tüzel kişiliklerinin kay-betmelerini de hukuken nüfusun 5000’den aşağı olmamak üzere hükmetmekte-dir (Keleş, 2009: 232-237). 5393 sayılı Belediye Kanunu ile hemşehri hukuku, yönetsel katılımı ve açıklığı kavramlarını da hayata geçirmek için önemli
adım-lar atmış ve “herkes ikamet ettiği beldenin hemşehrisidir” İlkesini 13.maddede belirtmiştir.
İlgili mevzuata göre, hemşehrilerin belediyenin aldığı kararlara ve yürüttüğü hizmetlere katılma, belediye faaliyetleri hakkında bilgi edinme ve belediyenin yaptığı yardımlardan yararlanma hakları olmaları ile birlikte hemşehriler, bele-diyenin kanunlara dayanan kararlarına, emirlerine ve duyurularına uymakla ve belediye vergi, resim, harç, katkı ve katılma paylarını ödemekle yükümlüdür (Ökmen ve Parlak, 2009: 212).
5393 sayılı Belediye Kanunu belediye kavramını, “kanunlarla başka bir kamu kurum ve kuruluşuna verilmeyen mahalli müşterek nitelikteki diğer görev ve hizmetleri de yapar veya yaptırır” temel olarak tanımlayarak ve belediyenin görevlerini karma usulle ortaya koyarak, 14. Maddede“belediye, mahalli müşte-rek nitelikte olmak şartıyla” şöyle belirtmektedir:
• İmar, su ve kanalizasyon, ulaşım gibi kentsel alt yapı; coğrai ve kent bilgi sistemleri; çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık; zabıta, itfaiye, acil yar-dım, kurtarma ve ambulans; şehir içi traik; dein ve mezarlıklar; ağaçlandırma, park ve yeşil alanlar; konut; kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor; sosyal hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve beceri kazandırma, ekonomi ve ti-caretin geliştirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptırır. Büyükşehir belediyeleri ile nüfusu 50.000’i geçen belediyeler, kadınlar ve çocuklar için koruma evleri açar.
• Okul öncesi eğitim kurumları açabilir. Devlete ait her derecedeki okul binalarının inşaatı ile bakım ve onarımını yapabilir veya yaptırabilir, her türlü araç, gereç ve malzeme ihtiyaçlarını karşılayabilir; sağlıkla ilgili her türlü tesisi açabilir ve işletebilir; kültür ve tabiat varlıkları ile tarihi dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerin korunmasını sağlayabilir, bu amaçla bakım ve onarımını yapabilir, korunması mümkün olmayanları aslına uygun olarak yeniden inşa edebilir. Gerektiğinde, öğrencilere, amatör spor ku-lüplerine malzeme verir ve gerekli desteği sağlar, her türlü amatör spor karşılaş-maları düzenler, yurtiçi ve yurtdışı müsabakalarda üstün başarı gösteren ve de-rece alan sporculara belediye meclisi kararıyla ödül verebilir. Gıda bankacılığı yapabilir.” (Ökmen ve Parlak, 2009:213).
5393 sayılı kanun ise belediyeye ait olan yetki ve imtiyazlarını 18. maddede söyle sıralamaktadır:
• Belde sakinlerinin mahalli müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla her türlü faaliyet ve girişimde bulunmak,
• Kanunların belediyeye verdiği yetki çerçevesinde yönetmelik çıkarmak, belediye yasakları koymak ve uygulamak, kanunlarda belirtilen cezaları ver-mek,
• Gerçek ve tüzel kişilerin faaliyetleri ile ilgili olarak kanunlarda belirtilen izin veya ruhsatı vermek,
• Özel kanunları gereğince belediyeye ait vergi, resim, harç, katkı ve katıl-ma paylarının tarh, tahakkuk ve tahsilini yapkatıl-mak; vergi, resim ve harç dışındaki özel hukuk hükümlerine göre tahsili gereken doğal gaz, su, atık su ve hizmet karşılığı alacakların tahsilini yapmak veya yaptırmak,
• Müktesep haklar saklı kalmak üzere; içme, kullanma ve endüstri suyu sağlamak; atık su ve yağmur suyunun uzaklaştırılmasını sağlamak; bunlar için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek; kaynak sularını iş-letmek veya işlettirmek,
• Toplu taşıma yapmak; bu amaçla otobüs, deniz ve su ulaşım araçları, tünel, raylı sistem dahil her türlü toplu taşıma sistemlerini kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek,
• Katı atıkların toplanması, taşınması, ayrıştırılması, geri kazanımı, ortadan kaldırılması ve depolanması ile ilgili bütün hizmetleri yapmak ve yaptırmak,
• Mahalli müşterek nitelikteki hizmetlerin yerine getirilmesi amacıyla, be-lediye ve mücavir alan sınırları içerisinde taşınmaz almak, kamulaştırmak, sat-mak, kiralamak veya kiraya vermek, trampa etmek, tahsis etmek, bunlar üzerin-de sınırlı ayni hak tesis etmek,
• Borç almak, bağış kabul etmek,
• Toptancı ve perakendeci halleri, otobüs terminali, fuar alanı, mezbaha, il-gili mevzuata göre yat limanı ve iskele kurmak, kurdurmak, işletmek, işlettirmek veya bu yerlerin gerçek ve tüzel kişilerce açılmasına izin vermek,
• Vergi, resim ve harçlar dışında kalan dava konusu uyuşmazlıkların anlaş-mayla tasiyesine karar vermek,
• Gayrisıhhî müesseseler ile umuma açık istirahat ve eğlence yerlerini ruh-satlandırmak ve denetlemek,
• Beldede ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi ve kayıt altına alınması ama-cıyla izinsiz satış yapan seyyar satıcıları faaliyetten men etmek, izinsiz satış ya-pan seyyar satıcıların faaliyetten men edilmesi sonucu, cezası ödenmeyerek iki gün içinde geri alınmayan gıda maddelerini gıda bankalarına, cezası ödenme-yerek otuz gün içinde geri alınmayan gıda dışı malları yoksullara vermek,
• Reklam panoları ve tanıtıcı tabelalar konusunda standartlar getirmek, • Gayrisıhhî işyerlerini, eğlence yerlerini, halk sağlığına ve çevreye etki-si olan diğer işyerlerini kentin belirli yerlerinde toplamak; hafriyat toprağı ve moloz döküm alanlarını; sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG) depolama sahalarını; inşaat malzemeleri, odun, kömür ve hurda depolama alanları ve satış yerlerini belirlemek; bu alan ve yerler ile taşımalarda çevre kirliliği oluşmaması için ge-reken tedbirleri almak,
• Kara, deniz, su ve demiryolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergâhlarını belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettir-mek veya kiraya verişlettir-mek; kanunların belediyelere verdiği traik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmek (Ulusoy ve Akdemir, 2010: 239-241).