William James, İşlevselci Ekol’ün lider ismidir. O, zihinsel süreçlerin aktif ve sürekli olduğunu ileri sürmüş; bilinci akıp giden bir ırmağa benzeterek “bilinç akışı” ifadesini benimsemiştir.316 Darwin’den oldukça etkilenen İşlevselci bakış açısını ortaya koyan bir klasikleşmiş eser, James’in 1890’da yayınlanan The Principles of Psychology (Psikolojinin İlkeleri) isimli eseridir.317 James’in yazıları, temel araştırma konusu öğrenme süreci olan bir Psikoloji’nin oluşumuna zemin hazırlamış;318 İşlevselci Ekol’ün temelini oluşturmuştur.
İşlevselci Psikoloji’de bir diğer önemli isim, John Dewey’dir (1859-1952). Onun İşlevselcilik Teorisi, tecrübecilik ile felsefesinin diğer parçaları arasındaki bağlantıyı sağlamıştır. İşlevselcilik, akıllı (intelligent), amaçlı-yönlendirilmiş faaliyetin deneysel bir açıklamasıdır. Dewey’in İşlevselci Psikolojisi, öğrenme sürecinin ayrıntılarına nüfuz etmiş ve fark edilecek seviyede kendisini göstermiştir. O, bu seviyelerin bir şahsın gittikçe karmaşıklaşan zorlukların üstesinden gelmede, artan güç ve esnekliğinin bir ilerlemesini gösterdiğini ileri sürmüştür.319 Dewey, bu fikirlerini Chicago
Üniversitesi’nde ifade etmiştir. Amerikan Psikolojisi’nin pek çok lider ismi, burada eğitim görmüştür ve buna bağlı olarak Amerikan Psikoloji anlayışında İşlevselci Gelenek kendini hissettirmiştir.320
İşlevselci Ekol’ün bir diğer temsilcisi, G. Stanley Hall’dır. O, 1883 yılında Amerika Johns Hopkins Üniversitesi’nde ilk Psikoloji laboratuarını kurmuştur. Bu tarihten dört yıl sonra ise Amerika’nın ilk Psikoloji dergisini yayınlamaya başlamıştır. Ayrıca 1892’de Amerikan Psikoloji Derneği’nin (American Psychology Association, APA) kurulmasına büyük destek vermiş ve başkanlığına seçilmiştir. Bugün, 159,000’den fazla üyesiyle bu kuruluş, dünyanın psikolojik gelişmelere adanmış en geniş kurumudur.321 Hall’ı Din Psikolojisi için önemli kılan bir diğer konu, çocuk ve gençlerin dinî gelişimleri üzerine yapmış olduğu çalışmadır. Anket tekniğinin Din Psikolojisi
316 Roediger, Psychology, s. 7. 317 Morgan, Psikolojiye Giriş, s. 4.
318 Atkinson, Psikolojiye Giriş, s. 685; Arkonaç, Psikoloji Zihin Süreçleri Bilimi, s. 7.
319 Shook, John R., “Dewey’in Pedagojik İnançlarının Felsefî Bağlamı”, (Çev. Celal Türer), Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. II, S. 1, 2002, s. 113.
320 Kendler, Basic Psychology, s. 36.
alanında kullanılması ve yaygınlaşmasında ilk adımı Hall atmıştır. Bu alanda o, anket başta olmak üzere istatistiksel araştırmaların öncüsü olmuştur.322
İşlevselcilik Ekolü’nün önderlerinin, Pragmatizm323 felsefî doktrinin kurucularından olan William James ve John Dewey olduğunu söylemek mümkündür. İşlevselciler Darwin’in, en güçlü olanın hayatta kalacağı yönündeki görüşlerinden etkilenmişlerdir. Bu fikir onların, insan ve hayvanların çevrelerine uyumlarını kolaylaştırmayı sağlayan düşünce ve davranışların fonksiyonel değeri üzerine odaklanmalarına yol açmıştır.324 Ekolün üzerinde durduğu konu, zihinsel olayların “ne” olduğu değil; “nasıl” olduğunu incelemektir. Yapısalcılar “zihin nedir”; İşlevselciler “zihin ne içindir (ne işe yarar)” gibi sorular sormuşlardır.325 İşlevselcilere göre her davranışın bir görevi yani işlevi vardır. İşlevselcilikte temel olan iki husus, insan davranış ve yaşantılarını incelemek ve ulaşılan veriler yardımıyla insanın çevreye uyumunu sağlamaktır.326 Buna dayanarak İşlevselciler ilk olarak, kendi doğal bağlamında zihinsel aktivite ve davranış üzerine çalışmak anlamına gelen ve pratik öneme sahip problemlerle ilgilenmişlerdir. Onlar, psikolojik süreçler süreklilik arz ettiği için Yapısalcıların yaptığı gibi donuk bir hale getirilemeyeceğini ve parçalara bölünemeyeceğini savunmuşlardır.327
İkinci olarak ise, İşlevselciler, uyumsal davranışlar ve öğrenme gibi insanın çevreye uyum sağlamasına yönelik araştırmaların yapılması gerektiğini ileri sürmüşlerdir.328 Nitekim onlar, davranışı, çevreye aktif bir uyum süreci olarak tanımlamışlar; Yapısalcılardan farklı olarak zihnin incelenmesinden çok zihinsel faaliyetler üzerinde durmuşlardır.329
İşlevselci Psikoloji, insan davranışının, hem alışkanlık hem de yaratıcı aşamalarının mümkün olduğu amaçlı ve yönlendirilmiş bir süreç olduğuna inanmıştır. Evrimci biyoloji, fizyoloji ve Deneysel Psikoloji’nin gelişmesiyle İşlevselciler, insan psikolojisinin insan nörolojisinden bağımsız olamayacağını vurgulamışlardır. Onlara göre
322 Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 49.
323 Pragmatizm, Amerikan filozofu William James tarafından geliştirilen ve her şeyden önce, başta entelektüel problemler olmak üzere, çeşitli problemleri çözmek için ortaya konan bir yöntemden; insan tarafından kazanılan çeşitli bilgi türlerine ilişkin bir teoriden ve nihayet, evrenle ilgili belli bir metafizik görüşten oluşan öğretidir. Bkz. Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul 1999, s. 711. 324 Eysenck, Psychology, s. 7.
325 Özkan, Psikoloji, s. 5; Weiten, Psychology Themes & Variations, s. 5.
326 Erdem, Psikoloji, s. 11; Atkinson, Psikolojiye Giriş, s. 685; Arkonaç, Psikoloji Zihin Süreçleri Bilimi, s. 7.
327 Roediger, Psychology, s. 7.
328 Morgan, Psikolojiye Giriş, s. 4; Baymur, Genel Psikoloji, s. 290. 329 Baymur, age, s. 290.
sinir sistemi, insana yeni problemlerin ortaya çıktığı, kesin olmayan ve tehlikeli bir çevrede yaşamını sürdürmesinde yardımcı olmaktadır. Evrimci bir noktadan psikoloji, uyum sağlayan bir süreç olarak zihnî hayatin çalışması anlamına gelmektedir.330 Çalışmalarında İşlevselciler, içebakışla elde edilen bilgilerin, gözlemle desteklenmesi gerektiğini savunarak331 içgözlem dahil bütün araştırma yöntemlerinden yararlanmışlardır.332
James ve Dewey’in fikirleri, önceden Yapısalcıların kabul etmedikleri başka bazı eğilimlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Örneğin Psikoloji, çocuklar ve akıl hastalıkları gibi farklı niteliklere sahip insanlar ile maymunlar ve köpekler gibi çeşitli hayvanların inceleme alanına girmesi yönünde bir genişleme göstermiştir.333 Dolayısıyla Yapısalcılık’a göre İşlevselcilik, daha geniş bir bakış açısına sahip olmuştur. Bu sayede onlar, motivasyon, duygular, Çocuk Psikolojisi ve çeşitli uygulama alanları gibi pek çok konuda araştırmalar yaparak bunları Psikoloji’nin alanı içine dahil etmişlerdir.334 Bununla birlikte, günümüzde İşlevselcilik adı altında faaliyet gösteren bir psikolog grubu kalmamıştır. Bununla birlikte bu ekolün savunmuş olduğu fikirlerin çoğu, pek çok psikolog tarafından kabul edilmiştir.335
Yapısalcılık ve İşlevselcilik, Psikoloji’nin gelişiminde büyük rol oynamış iki düşünce ekolüdür. Wundt’tan İşlevselci Ekol’e kadar geçen süre içerisinde Psikoloji tarihinin, bilinç çalışmalarından davranış araştırmalarına doğru bir değişim yaşadığı söylenebilir.336 Ancak Psikoloji geliştikçe başka ekoller de gelişmiş; 1920 yılından itibaren Davranışçılık, Gestalt Psikolojisi ve Psikanaliz daha etkili olmaya başlamıştır.337