Liselerde yaşanan akran zorbalığı ve şiddeti düzeyinin belirlenmesi (Çalışma I) ve zorbalık-şiddetin yarattığı sorun üzerinde “Onarıcı Disiplin Modeli”nin etkililiğinin araştırıldığı (Çalışma II) uygulamalar, İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden alınan izin doğrultusunda 2009-2010 eğitim-öğretim yılında yapılmıştır. Araştırmanın I. ve II. Çalışması’nda kullanılan işlem yolu sırasıyla şu şekildedir:
5.4.1. Araştırmanın Birinci Çalışması: “Liselerde Yaşanan Akran
Zorbalığı ve Şiddet Düzeyinin Belirlenmesi”
Araştırmanın birinci çalışması pilot çalışma ve ana çalışma olmak üzere iki aşamadan oluşmuştur. İki aşamalı bu çalışmaya ilişkin işlem süreci aşağıda sunulmuştur.
“Pilot Çalışma”: Birinci çalışmanın ilk bölümünde, liselerde yaşanan akran zorbalığı ve şiddetinin düzeyinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda, 1-
10/Mayıs 2010 tarih aralığında, ana çalışmada kullanılacak olan “Kişisel Bilgi Formu”, “Şiddet Anketi” ve “Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu”nun uygulanabilirliğini test etmek amacıyla, Bornova’daki bir meslek lisesinde pilot çalışma yapılmıştır. Bu doğrultuda içeriğinde; araştırmacı tarafından hazırlanan 24 maddeden oluşan “Kişisel Bilgi Formu” ve 9 maddeden oluşan “Şiddet Anketi” ile 53 maddelik “Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu”nun bulunduğu batarya oluşturulmuştur. Araştırmacı tarafından hazırlanan ve 24 maddeden oluşan “Kişisel Bilgi Formu”, 9 maddeden oluşan “Şiddet Anketi” ve 53 maddelik “Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu” birarada uygulanmıştır. Pilot çalışmaya 9., 10., 11. ve 12. sınıflardan toplam 40 öğrenci katılmıştır. Örneklem, rastgele örneklem seçim tekniğine dayalı olarak oluşturulmuştur. Öğrencilerin sınıf düzeyi, öğrenim görülen bölüm ve cinsiyet yönünden dengeli bir şekilde temsil edilmesine dikkat edilmiştir. Öğrencilere “Kişisel Bilgi Formu”, “Şiddet Anketi” ve “Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu” birarada dağıtıldıktan sonra yönerge okunmuştur. Öğrencilerin adı geçen form, anket ve ölçeği doldurması ortalama bir ders saati sürmüştür (40-45 dakika). Pilot çalışma sonrası “Kişisel Bilgi Formu”na 25., 26. ve 27. sorular eklenmiştir. Böylece ana çalışma için 27 maddeden oluşan “Kişisel Bilgi Formu” oluşturulmuştur. Bununla birlikte ana çalışmada kullanılmak üzere “Şiddet Anketi”nin 9. sorusuna “sadece” kelimesi eklenmiştir.
“Ana çalışma”: Ana çalışmada olasılık temelli örneklem seçim tekniği kullanılmıştır. Bu doğrultuda; İzmir’de sırasıyla tabakalı, küme ve rastgele örneklem seçim tekniğine bağlı olarak seçilmiş, alt ve orta sosyoekonomik düzeyi temsil eden genel liseler ile meslek liselerinin 9., 10., 11. ve 12. sınıf öğrencilerinden oluşan 561 öğrenciye, “Kişisel Bilgi Formu”, “Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu” ve “Şiddet Anketi” birarada uygulanmıştır. Bu yolla araştırmanın nicel verileri elde edilmiştir.
5.4.2. Araştırmanın İkinci Çalışması: “Zorbalık ve Şiddetin Yarattığı
Sorun Üzerinde “Onarıcı Uygulamalar”ın Etkisi”
Araştırmanın ikinci çalışmasında; okul ortamında, öğrenciler arasında yaşanan ve maddi-manevi zarar ile sonuçlanan zorbalık-şiddet sorununun “Onarıcı
Uygulama”lar olarak nitelendirilen “AGT” ve “Onarıcı Toplantılar” yoluyla çözümü amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda; zorbalık ve şiddet sorununun, diğer liselere göre, nispeten yoğun yaşandığı düşünülen İzmir İl merkezindeki genel lise ve meslek liselerinin psikolojik danışmanlarından tek tek randevu alınarak görüşme yapılmıştır. Genel lise ve meslek liselerinin rehber öğretmenleri ile yapılan görüşmelerden sonra, araştırmacının uygulamaların yapılacağı okul/lara ilişkin önceden oluşturduğu ölçütlere uygun düşmesi durumunda okul yönetimi ile görüşme talebinde bulunulmuştur. Bu şekilde bir eğitim-öğretim yılı süresince 30’u aşkın okul ile görüşülmüştür. Son olarak araştırma, Bornova İlçesi’ndeki bir meslek lisesinin gönüllülüğü ile uygulama alanı bulmuştur. Araştırmacının okulun bir personeli olarak görev yapmasının araştırmanın sağlıklı yürütüleceği düşüncesiyle, araştırmacının geçici görevli öğretmen olarak ilgili okulda görevlendirilmesi sağlanmıştır.
Araştırma süreci başlamadan, uygulamaların yapılacağı okullarda; okul idaresi tarafından, okul ortamındaki tüm paydaşları etkileyen ve ilgilendiren bir konu olduğu düşüncesiyle, yapılacak çalışmalar hakkında bilgilendirme toplantısı düzenlenmiştir. Okulun tüm öğretmenlerinin, okul aile birliği ve okul güvenlik ekibinin davet edildiği bu toplantıda; araştırmacı tarafından, yapılacak uygulamalar ile ilgili bilgiler verilmiştir. Bu kapsamda katılımcılara; zorbalık-şiddet davranışının içeriği, zorbalık-şiddet sorununa yönelik mevcut eğitim sisteminde çözüm yolu olarak kullanılan “disiplin cezası”na yönelik değerlendirme yapılarak alternatif çözüm modeli olan “Onarıcı Disiplin Modeli” tanıtılmıştır. Son olarak da hangi durumlarda onarıcıdan yardım alabilecekleri maddeler halinde ve somut bir şekilde belirtilmiş (Ek-4) ve genel hatlarıyla sistemin işleyiş süreci üzerinde durulmuştur. Öğrencilere yönelik bilgilendirme çalışması ise; okul idaresi, öğretmenler, okul aile birliği üyeleri ve okul güvenlik ekibi tarafından yapılan gözlemler veya öğrencilerin aktarımlarından elde ettikleri bilgiler doğrultusunda okul rehberlik servisine yönlendirilen öğrencilere, bizzat araştırmacının kendisi tarafından yapılmıştır.
Okul bünyesinde, uygulamalar başladığında, çeşitli kanallar vasıtasıyla onarıcıya yapılan başvurular değerlendirilerek öncelikle yaşanan zorbalık-şiddet sorununun tüm paydaşları ile bireysel görüşmeler yapılmıştır (Ek-5). Onarıcının bu görüşmelerdeki temel amaçları şunlar olmuştur; farklı kaynaklardan aktarılan bilgiler
vasıtasıyla konu hakkında mümkün olduğunca fazla ve gerçekçi bilgiye ulaşmak, sorunun “Onarıcı Uygulamalar” yoluyla çözümünün uygunluğuna karar vermek ve “Onarıcı Uygulama” yollarından “AGT” veya “Onarıcı Toplantılar”dan hangisinin uygun olduğuna karar vermek ve öğrencileri toplantıya hazırlamaktır. “Onarıcı Uygulama”nın, öğrenciler arasında meydana gelen ve okul ortamında disiplin sorunu oluşturacak nitelikteki her türlü şiddet-zorbalık davranışına ilişkin kalıcı ve yapıcı bir çözüm bulmak düşüncesi ile okul yönetimi tarafından ilgili öğrencilere sunulmuş bir fırsat niteliğinde olduğu bilgisi toplantı öncesi her bir öğrenciye verilmiştir. Onarıcının AGT düzenlemeye karar verdiği durumlarda veliler okul yönetimi tarafından davet yazısı ile okula çağrılmışlardır (Ek-6). Toplantılar çoğunlukla ders saatlerinde yapıldığından, öğrencilerin toplantıya katılabilmeleri için o anda dersi olan öğretmenden bizzat izin alınmıştır (Ek-7).
Sorunun “Onarıcı Toplantı” ya da “AGT” yoluyla çözümüne karar verildiği durumlarda, toplantının tarihi ve saatinin belirlenmesinde toplantıya katılacak öğretmen/lerin ders programları esas alınmıştır. Okul yönetimi bu çalışma için, Adalet Meslek Bölümü öğrencilerinin laboratuar salonu olarak tasarlanmış “Mahkeme Salonu”nu tahsis etmiştir. Toplantılara tam zamanında başlanmasına, gerekli tüm ön hazırlıkların zamanında tamamlanmasına büyük titizlik gösterilmiştir. Toplantılar içeriklerine göre “Onarıcı Toplantı Yönergesi” veya “AGT Yönergesi”nden yararlanarak yürütülmüştür. Toplantı süresince nitel çalışmanın gereği olarak, tüm konuşmaların olduğu şekliyle kaydı gerektiğinden on parmak bilgisayar kullanabilen, Adalet Meslek Bölümü öğrencilerinden yazman olarak yararlanılmıştır. Böylece aynı zamanda bu öğrencilere staj yapma olanağı da sağlanmıştır. Hangi öğrencilerin yazman olacağına karar vermek için öğretmen görüş ve tavsiyeleri referans olarak alınmıştır. Yazman olarak seçilmesi düşünülen öğrencilerle tek tek görüşülmüş, yapacakları işin ciddiyeti ve gizlilik esasının önemi konusunda bilgi verilmiş ve tüm uygulamalar bitinceye kadar gizlilik esasına riayet edip etmediklerinin yakın takibi yapılmıştır. Her bir toplantıda en az iki yazman görevlendirilmiştir. Bunun nedeni konuşmaların hızına yetişilmesinin kimi zaman güç olması ve yazımda birbirlerinin eksikliklerini telafi olanağının bu yolla sağlanmasıdır. Böylece “Toplantı Süreç Kayıt Tutanakları” tutulmuştur.
Uygulamaların planlanması aşamasında, “Onarıcı Uygulamalar”ın bir parçası olarak, düzenlenen toplantılar sonucunda kullanılmak üzere “Onarıcı Disiplin Toplantı Tutanağı” (Ek-10) oluşturulmuştur. Anlaşmanın sağlanması durumunda, tarafların; içeriğinde sorunun tekrarlanmayacak şekilde çözümü için aldıkları tüm kararları ve imzalarını içeren tutanağı imzalamaları planlanmıştır. Tarafların anlaşmaya varamaması durumunda ise “Toplantı Tutanağı”na tarafların anlaşmaya varamadıklarına dair not düşülmesi ve sorunun, “okul disiplin kurulu”nca değerlendirilmeye alınması planlanmıştır. Araştırmanın uygulama aşamasında düzenlenen toplam 31 uygulamanın tümünde taraflar aralarında anlaşmaya karar vermişlerdir. Dolayısıyla uygulamaların sonunda, toplam 31 adet, içeriğinde taraflarca alınan kararlar ve imzalarını içeren “Onarıcı Disiplin Toplantı Tutanağı” elde edilmiştir. Herbir tutanağın birer örneği katılımcılara dağıtılmış, aslı ise okul yönetimine sunulmuştur.
“Onarıcı Disiplin Modeli”ne göre tarafların “Toplantı Tutanağı”nda belirtilen kararlarına sadakatlerini sınıf öğretmenlerinin takip etme sorumluluğu vardır. Bu doğrultuda sınıf öğretmenleri; öğrencilerin toplantı sonunda oluşturulan “Toplantı Tutanağı”na uygun davranıp davranmadıkları, dolayısıyla sorunun tekrarlanma ihtimalinin olup olmadığına yönelik düşüncelerini süre kısıtlaması yapılmaksızın - ikna olana kadar- gözlemleyip olumlu veya olumsuz yöndeki kararlarını okul yönetimine yazılı bir dilekçe ile bildirmişlerdir (Ek 24). İmzalanan 31 “Toplantı Tutanağı” doğrultusunda, sınıf öğretmenlerinin gözlem raporlarının “sorunun tekrarlanmayacağı” düşüncesi taşıdıkları yönündedir.
Toplantıların sonunda, araştırmada onarıcı rolü üstlenen araştırmacı tarafından, toplantıya katılan kişiler ve toplantının işleyişi ile ilgili bilgilerin bir araya getirildiği “Katılımcı Bilgileri Formu” doldurulmuştur (EK 25). Katılımcıların toplantı ile ilgili görüşleri iki yolla toplanmıştır: İlk olarak, toplantı sonunda katılımcılara onarıcı tarafından “toplantı ile ilgili söylemek istedikleri bir şey olup olmadığı” sorulmuş ve yanıtlar “toplantı süreç kayıt tutanakları”na geçirilmiştir. İkinci olarak da, toplantı sonunda katılımcılara dağıtılan “toplantı değerlendirme formları” ve rastgele seçilen bir grup katılımcı ile yapılan görüşmeler sonucunda oluşturulan “görüşme formları” vasıtasıyla toplantı hakkındaki görüşleri alınmıştır. Her bir toplantı O’Connell, Wachtel ve Wachtel (1999) tarafından önerilen şekliyle
tarafların mümkün olduğunca doğal, resmi olmayan bir ortam içinde birbirlerine karşı yaklaşımlarını görmek amaçlı, küçük ikramların yapıldığı bir bölüm ile sona erdirilmiştir.