Bu bölümde, sırasıyla araştırmanın birinci ve ikinci çalışmasına ait bağımlı ve bağımsız değişkenleri sunulmuştur.
5.3.1. Bağımlı Değişkenler
Birinci çalışmanın iki temel bağımlı değişkeni bulunmaktadır. Bunlar şunlardır:
1.“Akran zorbalığı düzeyi”: Liselerde akran zorbalığını belirlemek için “Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu” kullanılmıştır. Pişkin ve Ayas (2007) tarafından geliştirilen “Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu”na (Ek-2) ilişkin açıklayıcı bilgi aşağıda yer almaktadır.
Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu, Pişkin ve Ayas (2007) tarafından hazırlanmış zorba ve kurban ölçeği olmak üzere iki alt ölçekten oluşmuştur. Zorba Ölçeği; 1) Fiziksel Zorbalık, 2) Sözel Zorbalık, 3) Dışlama, 4) Söylenti Çıkarma, 5) Eşyalara Zarar Verme ve 6) Cinsel Zorbalık şeklindedir. Öğrencilerin zorba alt ölçeklerinden aldıkları puanın yüksekliği, zorbalık eğilimini daha fazla sergiledikleri anlamına gelirken; puanın düşmesi, zorba olma eğilimini daha az sergiledikleri anlamına gelmektedir. Öğrencilerin zorba ölçeğinde yer alan söz ve eylemleri ne sıklıkla yaptıklarını işaretlemeleri beklenmektedir. Örneğin, ölçeğin ilk maddesi olan “el-kol şakası yaparak rahatsız etme” 5’li likert tipinde hazırlanmış olan zorba alt ölçeğinde öğrencilerin “hemen hemen hergün”, “haftada bir kez”, “ayda bir kez”, “dönem boyunca bir defa ve “hiçbirzaman” seçeneklerinden bir tanesinin işaretlenmesi beklenmektedir.
Kurban ölçeği de zorba ölçeği gibi altı alt faktörden oluşmaktadır. Bu faktörler; 1) Fiziksel Mağduriyet, 2) Sözel Mağduriyet, 3) Dışlanma, 4) Söylentiye Uğrama, 5) Eşyalarının Zarar Görmesi ve 6) Cinsel Mağduriyet olmak üzere toplam altı faktörden oluşmaktadır. Öğrencilerin kurban alt ölçeklerinden aldıkları puanın yüksekliği, kurban olma eğilimini daha fazla sergiledikleri anlamına gelirken; puanın düşmesi, kurban olma eğilimini daha az sergiledikleri anlamına gelmektedir. Öğrencilerin kurban ölçeğinde yer alan söz ve eylemlere ne sıklıkla uğradıklarını işaretlemeleri beklenmektedir. Örneğin, ölçeğin ilk maddesi olan “el-kol şakası yaparak rahatsız etme” 5’li likert tipinde hazırlanmış olan kurban alt ölçeğinde öğrencilerin “hemen hemen hergün”, “haftada bir kez”, “ayda bir kez”, “dönem boyunca bir defa ve “hiçbirzaman” seçeneklerinden bir tanesinin işaretlenmesi beklenmektedir. Pişkin ve Ayas, (2007) tarafından alt ölçeklere ilişkin yapılan psikometrik çalışmalar aşağıda özetlenmiştir.
a) “Kurban Ölçeği”: Kurban ölçeği; 1) Fiziksel Mağduriyet, 2) Sözel Mağduriyet, 3) Dışlanma, 4) Söylentiye Uğrama, 5) Eşyalarının Zarar Görmesi ve 6) Cinsel Mağduriyet olmak üzere toplam altı faktörden oluşmaktadır. Bu ölçeğin geçerlik çalışması için araştırmacılar tarafından önce uzman görüşüne başvurulmuş, ardından doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır. Yapılan birinci düzen DFA sonucunda, uyum indeksi X2= 5407.73 (sd=1307, p.= .00), X2 / sd = 4.13 RMSEA= 0.041, GFI= 0.90, AGFI= 0.89, CFI=0.90, NFI=0.96 ve NNFI= 0.97 olarak bulunmuştur. Yapılan ikinci düzey DFA sonucunda; uyum indeksleri X2= 5959.71 (sd=1315, p.= .00), X2 / sd = 4.53 RMSEA= 0.043, GFI= 0.89, AGFI= 0.88, CFI=0.97, NFI=0.96 ve NNFI= 0.97 olarak bulunmuştur. Kurban ölçeğinin Cronbach α iç tutarlılık güvenirlik katsayısı Toplam Mağduriyet Ölçeği için 0.93, “Fiziksel Mağduriyet” alt ölçeği için 0.82, “Sözel Mağduriyet” alt ölçeği için 0.75, “Dışlanma” alt ölçeği için 0.77, “Söylentiye Uğrama” alt ölçeği için 0.75, “Eşyalarının Zarar Görmesi” alt ölçeği için 0.80 ve “Cinsel Mağduriyet” alt ölçeği için ise 0.88 olarak hesaplanmıştır.
b) “Zorba Ölçeği”: Bu ölçek de kurban ölçeği gibi altı alt faktörden oluşmaktadır bu faktörler; 1) Fiziksel Zorbalık, 2) Sözel Zorbalık, 3) Dışlama, 4) Söylenti Çıkarma, 5) Eşyalara Zarar Verme ve 6) Cinsel Zorbalık şeklindedir. Bu ölçeğin geçerlik çalışması için araştırmacılar tarafından önce uzman görüşüne başvurulmuş,
ardından doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır. Yapılan birinci düzen DFA sonucunda uyum indeksi X2= 6461.32 (sd=1307, p.= .00), X2 / sd = 4.94 RMSEA= 0.046, GFI= 0.89, AGFI= 0.88, CFI=0.96, NFI=0.95 ve NNFI= 0.96 olarak bulunmuştur. Yapılan ikinci düzey DFA sonucunda uyum indeksleri X2= 7298.38 (sd=1316, p.= .00), X2 / sd = 5.54, RMSEA= 0.049, GFI= 0.87, AGFI= 0.86, CFI=0.96, NFI=0.95 ve NNFI= 0.96 olarak bulunmuştur. Zorba ölçeğinin Cronbach α iç tutarlılık güvenirlik katsayısı Toplam Zorbalık Ölçeği için 0.92, “Fiziksel Zorbalık” alt ölçeği için 0.83, “Sözel Zorbalık” alt ölçeği için 0.74, “Dışlama” alt ölçeği için 0.75, “Söylenti Çıkarma” alt ölçeği için 0.66, “Eşyalara Zarar Verme” alt ölçeği için 0.79 ve “Cinsel Zorbalık” alt ölçeği için ise 0.88 olarak hesaplanmıştır (Ayas ve Pişkin, 2011; 556,557).
2.“Şiddet Düzeyi”: Liselerde şiddet düzeyini belirlemek için araştırmacı tarafından hazırlanan Şiddet Anketi’nde toplam 9 soru yer almaktadır. Araştırma kapsamında “Şiddet Anketi” vasıtasıyla öğrencilerin okuldaki şiddete yönelik bakış açıları anlaşılmaya çalışılmıştır. Soruların 5’inde öğrencilerin, çoklu yanıt vermeleri kabul edilirken 3 tanesinde tek bir yanıt vermeleri beklenmiştir. Maddelerden biri ise sıralamalı bir şekilde cevaplandırmayı gerektirmektedir (Ek-3). Örneğin ilk madde olan “Kişiler arası şiddet size neyi çağrıştırıyor?” maddesinde çoklu yanıt kabul edilirken, “Okulunuzda en çok karşılaştığınız şiddet türü hangisidir?” maddesi tek bir yanıtı gerektirmektedir. Bir başka madde olan “Okul ortamında başka bir öğrenci tarafından şiddete maruz kaldığınızda bunu kimle paylaşmayı isterdiniz?” sorusu ise öncelik sırasına göre numaralandırılması istenen bir soru türüdür.
İkinci çalışmanın bağımlı değişkeni ise “AGT”nın ve “Onarıcı Toplantılar”ın öğrenci zorbalığı ve şiddeti üzerindeki etkisidir. Aile Grup Toplantıları’nın ve Onarıcı Toplantılar’ın okulda yaşanan zorbalık olayları üzerindeki etkisini ölçmek için aşağıdaki ölçümler gerçekleştirilmiştir.
a. “Toplantı süreç kayıt tutanakları” tutulmuştur,
b. Öğrenci, öğretmen, veli ve diğer katılımcıların (okul güvenlik ekibi, öğrenci arkadaşları) toplantıya ilişkin değerlendirmelerini elde etmek için “toplantı değerlendirme formları” kullanılmıştır. Bu formlar şunlardır:
ii. Toplantının Değerlendirilmesi Zarar Veren Öğrenci Formu (Ek-12)
iii. Toplantının Değerlendirilmesi Mağdur-Zarar Veren Öğrenci Formu (Ek-13)
iv. Toplantının Değerlendirilmesi Mağdur Öğrencinin Davet Ettiği, Zarar Veren Öğrencinin Davet Ettiği, Mağdur/Zarar Veren Öğrencinin Davet Ettiği Katılımcı Formu (Ek-14) v. Toplantının Değerlendirilmesi Öğretmen Formu (Ek-15) vi. Toplantının Değerlendirilmesi Veli Formu (Ek-16) vii. Toplantının Değerlendirilmesi Onarıcı Formu (Ek-17)
viii. Toplantının Değerlendirilmesi Okul Güvenlik Ekibi Formu (Ek-18)
c. Öğrenci, öğretmen ve velilere ilişkin “görüşme formları” kullanılmıştır. Bu formlar şunlardır:
i. Mağdur Görüşme Formu (Ek-19) ii. Zarar Veren Görüşme Formu (Ek-20)
iii. Mağdur/Zarar Veren Görüşme Formu (Ek-21) iv. Öğretmen Görüşme Formu (Ek-22)
v. Veli Görüşme Formu (Ek-23)
d. “Onarıcı Toplantılar” ve “Aile Grup Toplantıları”na ait yönergeler kullanılmıştır.
Bu yönergeler;
i. Onarıcı Toplantı Onarıcı Yönergesi (Ek-8)
ii. Aile Grup Toplantısı Onarıcı Yönergesi’dir (Ek-9).
5.3.2. Bağımsız Değişkenler
Liselerdeki öğrencilerin zorbalık ve şiddet davranış düzeylerinin belirlenmesi amacıyla kullanılan çalışma I’e ait bağımsız değişkenler; cinsiyet, sınıf seviyesi, başarı algısı, okula istekli gelip gelmeme, sosyoekonomik seviye, okulda sorunların paylaşıldığı kişiler, içekapanık olup olmama, aile ortamında zaman geçirilen kişiler ve son olarak disiplin cezası alıp almama durumudur.
İkinci çalışmanın bağımsız değişkeni “Onarıcı Disiplin Modeli”dir. “Onarıcı Disiplin Modeli”, Aile Grup Toplantıları ve Onarıcı Toplantılar’a dayandırılmıştır. Zorbalığa maruz kalmış mağdur öğrenciler, zorbalık yapmış öğrenciler, öğretmen/ler, psikolojik danışman, gerekli durumlarda okul idarecileri ve okul güvenlik ekibi ile öğrenci velileri Aile Grup Toplantıları’na, ebeveynlerin katılmasının uygun olmadığı durumlarda ise Onarıcı Toplantılar’a çağrılarak, toplantı sürecinin zorbalık yapan ve yaşayan öğrencilerin davranışlarına olan etkisi incelenmiştir. Bu çalışmada; zorba öğrencilerin tespitinde, Olweus’un (2003) tanımı kriter olarak alınmıştır. Hem Aile Grup Toplantıları’nda hem de Onarıcı Toplantılar’da toplantı sürecinin yapılandırılması amacıyla, ihtiyaçlar doğrultusunda farklı iki tür yönerge kullanılmıştır. Bu yönergelerden ilki; en azından taraflardan birinin meydana gelen zararda payı olduğu gerçeğini kabul ettiği ve bu anlamda sorunun çözümünde üzerine düşen sorumluluğu almaya hazır olduğu durumlarda kullanılan “Onarıcı Toplantı Yönergesi”, ikincisi ise zararın kabul edilmediği/sorumluluğun kabul edilmediği durumlarda uygulanan “Aile Grup Toplantısı Yönergesi”dir.