İş-Yaşam Dengesini Etkileyen Bireysel Faktörler

İş-yaşam dengesini etkileyen en önemli faktör bireyin kendisidir. Bireyin örgüte bağlılığı, iş tatmini, motivasyonu, performansı bireysel özellikler sonucu değişmektedir.

Bireyin cinsiyeti, çocuk sahibi olması, gelir durumu gibi özellikleri dengeyi sağlamasında etkili olmaktadır. Bu özelliklerin iş-yaşam dengesi ile ilişkilerine aşağıda kısaca değinilmiştir.

2.6.2.1.Cinsiyet

Cinsiyetin iş-yaşam dengesi ile ilişkisi literatürde kapsamlı olarak yer almaktadır.

İş-yaşam dengesinin cinsiyet bazında farklılık göstermesini kadın ve erkek çalışanlar arasındaki beklenti düzeyinden ve farklılığından kaynaklandığı ileri sürülmektedir.

Örneğin; kadın çalışanlar iş yerinde çalışma koşullarına, sosyal ilişkilere, iş ortamına öncelik verirken, erkek çalışanlar için ücret ve kariyer ilk sırada yer almaktadır (Kırel, 1999:118). İş-yaşam dengesinin kadın ve erkek arasında farklılık göstermesinin bir diğer nedenini de hane içindeki bakım hizmetlerinin (erken çocukluk dönemi bakım, okul öncesi eğitim, yaşlı-engelli-hasta bakımı) kadının sorumluluğunda bulunmasıdır (İlkkaracan, 2016:21). Bu yaklaşım esas olarak kadınların çocuk bakımı ve diğer ailevi sorumluluklarının iş seçiminde belirleyici olduğunu kabul etmektedir. Nitekim, kadınlar kendilerini hem zaman hem de enerji ve ilgi bakımından yoğun olarak bağımlı kılan işlerden ziyade ailevi sorumluluklarını yerine getirmek için zaman sağlayan ve iş hayatı ile aile hayatını dengelemelerine imkân veren işleri tercih etmektedir (Volti, 2008:143).

Bu nedenle çalışma hayatına bakıldığında kadın çalışanların sayısının daha az olduğu görülmektedir.

Kadınların çalışma hayatındaki statülerinin artmasına ve gelişmesine rağmen hane halkı sorumluluklarında bir değişim olmamıştır. Kadın hala tam zamanlı anne olarak görülmeye devam edilmektedir (Sennett, 2002:59). Bu nedenle iş-yaşam dengesini geliştirici kurumsal ve yasal düzenlemeler gerekmektedir. Ayrıca bakım hizmetleri sektöründe (okul öncesi ve yaşlı-engelli-hasta bakımı) kamu yatırımlarının arttırılması da önem taşımaktadır (İlkkaracan, 2016:46).

44 2.6.2.2.Çocuk Sahibi Olma

İş-yaşam dengesi araştırmaları genel olarak bireyi evli ve çocuk sahibi olarak almakta ve denge kavramı içine çocuk bakım sorumluluklarını da eklemektedir.

Çocukların bakımı ve yetiştirilmeleri için harcanan zaman özellikle kadınlar için doğum sonrası dönemde çalışma hayatından tamamen ayrılmayı, eğer çalışmaya devam edecek ise uzun süreli olarak çalışma hayatına ara vermeyi veya daha kısa ve kısmi süreli işlerde çalışmayı zorunlu kılmaktadır. Çocuk sayısı arttıkça çocuk bakımı ve yetiştirmenin evde geçirilen zamanı artırdığı ölçüde çalışma hayatına ayrılan zaman kısalmaktadır. Nitekim, yapılan bir araştırmaya göre üç ve daha fazla çocuk sahibi olan erkekler, çocuğu olmayan erkeklere göre daha fazla çalışmakta (fazla mesai vb.) ve daha yüksek kazanç elde etmektedir. Aynı araştırma üç ve daha fazla çocuğu olan kadınların, hiç çocuğu olmayan kadınlara göre haftada yaklaşık altı saat daha az çalıştıklarını ve daha az kazandıklarını ortaya koymuştur (Volti, 2008:246-247).

Greenhaus ve Beutell (1985:80), iş-yaşam dengesinde dengesizliğe neden olarak, çocuk sahibi olan ailelerde çocuk sayısının veya çocuk sahibi olmalarından ziyade, asıl sorunun çocuğu yetiştirmenin sorumluluğunun kime ait oluşundan kaynaklandığını belirtmektedir. Çocuk sahibi olmanın yanı sıra çocuğun yaşı da bu dengede etkili olmaktadır. Araştırmalar küçük çocuk sahibi ailelerde yaşları daha büyük çocuk sahibi olan ailelere göre daha fazla sorun yaşandığını belirtmektedir (Greenhaus ve Beutell, 1985:80).

Waumsley vd. ise 2010 yılında Amerika’da yaptıkları çalışmada, ailesi olan çalışanlar ile çocuğu olmayan bekar çalışanlar arasında, iş-yaşam dengesi desteği algısı farklılığının olup olmadığını araştırmıştır. Araştırma sonucunda bekar çalışanların, iş fırsatları, olanaklara erişimi, iş-dışı zamana ve iş beklentilerine yönelik saygı konusunda ailesi olan çalışanlara göre daha az eşitlik algıladığı ortaya çıkmıştır. Bekar veya evli ebeveynler iş-yaşam dengesinde sorunlar yaşadığını bildirirken, evli ve çocuk sahibi olmayan çift maaşlı haneler, iş-yaşam dengesine sahip olduklarını bildirmiştir (Simard, 2011 akt. Kıcır, 2015:29).

2.6.2.3.Çift-Kazançlı Aileler- Çift-Kariyerli Aileler

Dual-earner couples- çift kazançlı çiftler (Deding ve Filges, 2010), two-earner households- iki kazançlı hane halkı (Mok, 2007; Deding, Filges ve Ommeran, 2009) ve

45

bazen de dual-career couples/dual-career families – çift kariyerli çiftler/çift kazançlı aileler (Rhodes, 2002; Bunker vd., 1992) çiftlerin her ikisinin de çalışma hayatında yer aldığı, birinin veya ikisinin de kariyer mesleklerine sahip olduğunu belirtmektedir. Çift kazançlı aile veya çift kariyerli aile olarak tanımlanan bu aile yapısında aile üyelerinin her ikisi de aynı veya farklı kariyerlere sahiptir ve aynı veya farklı kurumlarda çalışmaktadır (Uyargil vd., 2010:39). Bu çiftler üzerine yapılan araştırmalar da özellikle çiftlerin iş değiştirmeleri veya yerleşim yerlerinin değiştirilmesi incelenmektedir.

Şehirleşme ve geçim şartlarının zorluğu aile yapısını etkilemektedir. Bu değişim, tek eşin (erkek) çalıştığı, kadının ev işleri ve çocuk bakımı ile ilgilendiği çekirdek aileden, her iki eşin de çalıştığı bir yapıya doğru evrilmektedir. Çift kazançlı aile olarak adlandırılan bu yapı kadın çalışan sayısının artması ile (özellikle beyaz yaka ve hizmet sektöründeki artış) oluşmaktadır (Uyargil vd., 2010:39). İş gücünde bu tür ailelerin artması İKY açısından özellikle 1990’lı yıllarda, yeni strateji ve uygulamaların hayata geçirilmesine neden olmuştur. Hem kamu hem de özel sektördeki organizasyonlar nitelikli elemanlarını kaybetmemek için başka bir coğrafi bölgeye gitmeyi gerektiren terfi ve/veya nakillerde kariyeri olan veya değiştirmeden etkilenecek diğer aile üyesi için de çeşitli stratejiler oluşturmak ihtiyacını duymuştur (Reed ve Bruce, 1993:187).

2.6.2.4.Takip Eden Eş

Trailing spouse, trailing partner, Türkçe kelime anlamı “firar eden eş” olarak çevrilmektedir. Bu tezde bu kavram “takip eden eş” olarak kullanılmaktadır. Takip eden eş, iş nedeniyle başka bir şehre atanan kadın veya erkeğin eşini, hayat arkadaşını tanımlamaktadır (www.dictionary.cambridge.org/ , 01.11.2015). Yapılan çalışmalara bakıldığında takip eden eş kavramının genellikle kadınlar için kullanıldığı görülmüştür.

Takip eden eş kelimesi ilk olarak Mary Barlowe tarafından Wall Street Journal (15 Temmuz 1981) da yer alan “Problems of Two-Career Families Start Forcing Businesses to Adapt” başlıklı makaleden alıntı yapılmıştır. Bu kavram, iş nedeniyle herhangi bir eşin (kadın veya erkek) iş yeri lokasyonu değişiminde¹⁴ bulunması nedeniyle diğer eşin onu takip etmesi durumunda kullanılmaktadır (Wilson, “Which states…”,

14 Kamu sektöründe atamalar nedeniyle bir şehirden başka bir şehre veya şehir içinde farklı bölgeye tayin, özel sektörde ise projeler vb. durumlar nedeniyle işletmenin bünyesinde yer alan başka bir şehre veya bölgeye gönderilme, daha iyi bir teklif nedeniyle başka bir şehirde işe başlama…

46

01.11.2019). Bir kariyer aşamasından daha yüksek bir aşamaya geçerken yer değiştirmeyi veya yeni bir yere taşınmayı gerektiren durumlarda aile ve iş arasında uzlaştırma sağlamak karmaşık hale gelebilmektedir. Böyle bir durum alışılmış bir çevreden, iletişim ağından ve arkadaş ve tanıdıklardan ayrılmayı gerektireceğinden çok üzücü olabilmektedir. Çünkü birçok durumda, bir taşınma kişinin şu anda işte sahip olduğu pozisyonu terk edip yeni ve tanıdık olmayan bir ortamda yeni bir iş aramasına sebep olmaktadır. (Volti, 2008:247). Bu durum genellikle askeri, diplomatik ve kamu sektöründe çalışanlarda gözlenmektedir.

Pek çok durumda erkeğin ücreti daha yüksek olduğundan ailenin alacağı göç kararı ailenin gelirini yükseltirken, genellikle kadının iş piyasası fırsatlarının azalmasına neden olmaktadır (Biçerli, 2018:289)