İş doyumu Etkenleri

İş doyumu, iş görenin örgütçe doyurulmasını umut ettiği gereksinmelerinin doyurulması ile ortaya çıkan haz duygusu ya da olumlu duygulardır. İş doyumunun etkenleri, bu hazzı ya da olumlu duyguları yaratan örgütsel koşullar ve örgütçe doyurulan gereksinmelerdir (Başaran 1991: 203).

İş doyumu faktörleri ya da boyutları şeklinde de ifade edilen iş doyumu etkenleri, birçok araştırmacı tarafından farklı şekillerde gruplandırılmıştır. Sasse (1981: 356), iş doyumunu etkileyen etkenleri; ödentiler, iş ve niteliği, saygı görme, çalışanlar arası ilişkiler, ilerleme olanakları ve çalışma koşulları olarak gruplamıştır (Akt. Günbayı 1999: 5). Balcı (1985: 68) ise araştırmasında iş doyumu etkenlerini; iş ve niteliği, teftiş sistemi, ücret, gelişme ve yükselme olanakları, çalışma koşulları, birlikte çalışılan kimseler ve örgütsel ortam olmak üzere yedi gruba ayırmıştır.Bu araştırmada iş doyumuna etkileyen faktörler çalışma ile bütünlük teşkil etmesi bakımından iki bölümde incelenecektir.

Birincisi, bireysel faktörler; cinsiyet, yaş, kıdem, kişilik vb. değişkenler, ikinci olarak ise örgütsel faktörler; iş ve işin niteliği, ödentiler, üstlerle ilişkiler, terfi

89

ve örgütsel ortam gibi değişkenler ile ele alınacaktır.Bu değişkenler birbirleri ile etkileşerek iş doyumunu etkiler.(Spector,1997)

2.6.3.1.Bireysel Faktörler

2.6.3.1.1.Cinsiyet

İşdoyumu ile cinsiyet arasında ilişkinin olup olmadığı incelemek amacıyla bir çok araştırma yapılmıştır.Yapılan arastırmaların bazılarında, cinsiyet faktörünün iş doyumun da önemli bir etken olduğunu göstermektedir.Bazılarında ise kadın ve erkeklerin iş doyumu açısından farklılaşmadıklarını görülmüştür (Tüzün,2002).

Kadınlar aynı işi yapmalarına rağmen erkeklerden daha az ücret almakta ve ödül alama olanakları erkeklere göre daha az olmaktadır. Ücret eşitsizliği kadınların çalışma yaşamında karşı karşıya kaldığı en önemli sorunlardan birisidir. Kadınlar ödül ve yükselmeyi hak etmek için erkelere göre daha fazla çalışmak zorunda olduklarını ve daha fazla göze çarpmaları gerektiğini düşünmektedirler (Onur, 1997:148).

Çetinkanat (2000), gelişme ve yükselme olanakları alt boyutunda kadınların erkeklere oranla daha fazla iş doyumsuzluğu algılamalarını, kadınların kendini gerçekleştirme gereksinimi alanında erkeklerden daha fazla beklenti içinde olmalarıyla açıklamış, gelişme ve yükselme olanaklarında kadınların beklentilerindeki yüksekliğe karşın toplumumuzda kadınların ev kadını, anne gibi rollerindeki sorumluluğu erkeklere oranla çoğunlukla üstlenmeleri, meslekte yükselmelerine engelmiş gibi algılanmalarından kaynaklanabileceğini belirtmiştir.

Sonuç olarak kadın ve erkeklerin sosyal rolleri farklı olduğu için beklentilerde farklıdır. Bu yüzden iş tatmin düzeyleri de farklı olacaktır (Silah,1997).

2.6.3.1.2.Yaş

Arastırmalar genellikle yaş ile işdoyumu arasında olumlu ilişki olduğunu göstermistir.Yaş ilerledikçe işten alınan iş doyumuda artmaktadır.

İşe yeni başlayan bir çalışan iş ortamına uyum sağlama süreci içerinde olduğundan iş doyumu etkenlerinden henüz etkilenmediği için işdoyumu yüksek olacaktır. Ancak işe uyum sağlandıktan sonra sürekli aynı işlerin tekrarı çalışanı

monotonluğa sürükleyecektir. İş doyumu orta yaşlarda düşük seviyelerde kendisini göstermektedir. İleriki yaşlarda bu durumdan kurtulmak için ya çaba gösterecek yada durumu kabullenecektir.Bu durumda iş doyumu düzeyinde artış görülecektir.

2.6.3.1.3. Kişilik

İş doyumu kişinin işinden beklediklerini bulması sonucu ortaya çıkan bir durum olduğu için iş doyumu ile kişilik arasında bir ilişki olduğunu varsayımı ile yapılan bir çalısmalarda kişiliğin iş doyumu elde etmede doğrudan etkisinin olmadığı, kişinin iş şartlarını etkilediği, iş şartlarının da iş doyumu etkilediği belirlenmiştir (Dorman,2003). Kendisine güvenen, öz saygısını gerçekleştiren çalışanlar bu özelliklerini daha aşağı düzeyde geliştirenlere göre daha fazla doyum sağlamaktadır.

2.6.3.1.4.Kıdem

Çalışanların mesleki kıdemleri iş doyumunu etkilemektedir. Çalışılan süre arttıkça mesleki deneyim artmaktadır.Yaptıkları işte mesleki deneyimi daha üst düzeyde bulunan kişiler, işlerinden daha fazla doyum elde etmektedirler (Gündüz,2004). Çelikkanat ise bu görüşün tersine mesleki deneyim arttıkça iş doyumunun azalabileceği durumlarda olabileceğini düşünmektedir. Ona göre çalışılan yıllar arttıkça fizyolojik ,saygınlık ,otonomi ve kendini gerçekleştirme gibi gereksinim alanların daha çok doyurulmasından kaynaklanan işdoyumu düşüklüğü yaşanabilir.

2.6.3.2. Örgütsel Faktörler

2.6.3.2.1.İşin Niteliği

İş görenin, çalıştığı işin niteliğini beğenmesi, iş doyumun başta gelen etkeni olmaktadır.Sürekli olarak aynı işi yapan çalışan aynı işi yapmakta ve doyumsuzluk yaşamaktadır (Özcan,1991:15).

İşin zorluk derecesi işdoyumu açısından etkilidir. Kişinin özellik ve niteliklerine göre basit olan işler çabuk bıkkınlığa yol açar ve kişide hayal kırıklığı

91

oluşturur işi yetersiz bularak işten tatmin olmaz ,zor bir işi başardığını fark eden çalışan ise bundan dolayı mutluluk yaşar üst düzeyde doyuma ulaşır.

2.6.3.2.2.Ücret (Ödentiler)

Çalışan yaptığı iş karşılığında maddi kazanımlar sağlar. Bu kazanımların yüksek olması beklentisi içerisindedir.Bireyin kendisi emeğinin karşılığını her zaman üst düzeyde olması gerektiğini düşünür.İşveren açısından ise çalışana verilecek ücretin belirlenmesi kolay olmamaktadır.İşin niteliğine ,iş performansına çalışma şartlarına ve çalışma saatlerine ,işgörenin eğitim düzeyine göre ücret seviyesi değişebilmektedir. Ücret gereksenimlerin karşılanması için işin karşılığında verilen bir ödül niteliğindedir. Düşük ücret gereksinimlerin yeterince karşılanmasını engelleyeceği için doyumsuzluk nedeni olabilir.Birey aldığı ücretle daha fazla gereksinimlerini karşıladıkça işe karşı motivasyonu artar (Tahta,1995:16-17). Daha basit bir ifadeyle örgütçe iş görenin emeği karşılığında sağlanan ödemenin azlığı işdoyumunu azaltmaktadır. Ancak ücretin yüksek olması doyumsuzluğu ortadan kaldırmamaktadır.

2.6.3.2.3.Terfi (Görevde Yükselme)

Çalışanın iş yerinde yükselme imkanın olması işdoyumunda önemli bir etkendir. Eren’e (1993) göre eğer yeni bir işe başlayan biri, önünde ilerleme olanağı bulamazsa, her türlü çabanın gerksiz olduğuna inanarak olumsuz tutum sergileyebilir ve çalışanda iş doyumsuzluğu oluşabilir. Çoğu işe yeni başlayan çalışanlar kendilerini işte ispat etmek zorundadır. İlk zamanlarda terfisi kolay olmaz. Bununla birlikte çalışanların çoğu işlerin üstesinden gelebildiklerini gösterdiği zaman ilerleme olanağına sahip olmayı ister ( Günbayı,2000). Hiyerarşik olarak yükselme anlamı olan terfi işgörenden işgörene farklık göstermektedir. Terfi kimi işgörene göre psikolojik gelişim, kimisine göre hakkaniyetin yerine gelmesi, daha çok para kazanma, rakiplerine karşı üstün gelme anlamına gelebilir. Her iş gören yükselmeye karşı farklı anlam yüklediği için yükselmenin çalışanlara göre doyum yada doyumsuzluk düzeyide değişken olmaktadır.(Başaran,1991:203)

2.6.3.2.4.Çalışma Koşulları

İşgörenlerin zamanlarının çoğu çalıştıkları ortam içerisinde geçer.Gün boyu ortamın etkileri kişilerin iş doyumunu da etkilemektedir.Çalışma şartlarının temiz ve düzgün olması personelin iş verimliliğine etki eder. Çalışılan ortamın aşırı gürültü, sıcak ,havasız vb. etkilere maruz kalması çalışanda memnuniyetsizlik yaratacaktır.

Bu nedenle iş görenlerin fiziksel ihtiyaçlarını karşılayacak fiziksel koşulların varlığı hem iş verimini hem de çalışanların iş doyumunu etkileyecektir (Başaran,1985) .

2.6.3.2.5.Yönetim

İş doyumu yöneticinin çalışanına karşı olan tutumu ile yakından ilişkilidir.

Yöneticinin çalışanına değer vererek işin nasıl yaptığını kontrol ederken yargılamaktan ziyade rehberlik etmesi, yönetici ve çalışan arasındaki olumlu ilişki çalışanın yaptığı işten doyum sağlamasına neden olabilmektedir (Bölüktepe,1993).

2.6.3.2.6.Çalışma Arkadaşları

Günün önemli bir kısmını iş yerinde geçiren çalışanın iş ortamındaki diğer çalışanlar ile olan ilişkileri işdoyumuna etki eden faktörlerden biridir. Erdoğan’a göre çalıştığı işletmede dostlar ve destekleyici iş arkadaşları bulunan iş görenin sosyalleşmesi ve iş doyumu artmaktadır (Erdoğan,1996:242) .