İşçi Buluşlarının Sahipliği

Bir araştırma veya bir ürünün hazırlanması ile ilgili hizmet sözleşmeleri patente konu oluşturabilecek bir ürünün ortaya çıkmasına imkân verebilir. İstatistiklere göre sanayileşmiş ülkelerde buluşların büyük bir bölümü bir hizmet sözleşmesi ile çalışanlar tarafından yapılmaktadır. Bunun en büyük sebebi işletmeler bünyesinde araştırma ve geliştirme için uygun ortamın sağlanması veya işletmenin özel olarak bu iş için kurulmuş olmasıdır241_{. Çalışanların mevcut} buluşların geliştirilmesi için işe alınmış olması da söz konusu olabilir. Özellikle fen bilimleri alanında faaliyet gösteren işletmelerdeki araştırmacılar böyledir. Yine teknik ressamların çalışmaları sonucunda değişik buluşlar yapılmaktadır242_.

Çalışanların gerçekleştirdiği buluşlarda patente yönelik hakkın kime ait olacağının belirlenmesi konusunda uyuşmazlıklar çıkabilmektedir243_{. Bu bakımdan} işçinin işini gördüğü esnada gerçekleştirmiş olduğu buluşlar üç grupta incelenebilir. İşçinin işverenle arasında bir hizmet sözleşmesi varsa ve işçinin buluşu gerçekleştirilmesi sözleşmesel bir borç ise, görevsel buluş söz konusudur. Bu durumda patente yönelik hak işverene aittir. İşçinin işverene ait bu hakkı kullanması

240 _{ŞEHİRALİ, Patent Hakkı, s.59.} 241 _{ORTAN, İşçi Buluşları, s.185.}

242 _{BLESSING, Arbitrability, s.198; LEW, Julian D. M., “The Arbitration of Intellectual Property} Disputes”, Worldwide Forum On The Arbitration of Intellectual Property Disputes, 3-4 March 1994, WIPO Publication, Geneva 1996, s.190; LEW, Report, s.40. 551 sayılı Kararname’nin 24.maddesinde işçi buluşları ile ilgili bedel tarifesi ve uyuşmazlık halinde izlenecek tahkim usulünün yönetmelikle düzenleneceği belirtilmiştir. İşverenin hizmet buluşuna ilişkin tam veya kısmi hak talebinde bulunmasını takiben işçiye ödeyeceği bedelin miktarını ve şeklini taraflar bu yönetmelik uyarınca tespit edeceklerdir. Taraflar otuz gün içinde anlaşamazlarsa uyuşmazlık tahkim yolu ile altmış gün içinde çözümlenecektir. Tahkim kararı kesindir (PatKHK m.25). Maddenin metninden de anlaşılacağı üzere burada ifade edilen tahkim zorunlu/mecburî tahkimdir. Konumuz esasen ihtiyari tahkimi ilgilendirdiğinden bedel hakkındaki uyuşmazlıklarda izlenecek tahkim prosedürü konumuzun dışında kalmaktadır. Patent ve Faydalı Model Kanunu Taslağında bedel hakkındaki uyuşmazlıklarda tahkime ilişkin düzenleme yer almamaktadır. Memurların buluşları hakkında da işçi buluşlarındaki özel hükümler saklı kalmak koşulu ile uygulanır. Hukukumuzda üniversite öğretim elemanlarının buluşlarına işçi buluşlarına ilişkin hükümler uygulanmaz. Öğretim elemanlarının buluşları serbest buluş sayılır. YURTSEVER, s.42; ŞEHİRALİ, Patent Hakkı, s.71; 551 sayılı Kararname’de devlet üniversitesi ve vakıf üniversitesi ayırımı yapılmamış olduğundan vakıf üniversitesindeki öğretim elemanlarının buluşlarının da serbest buluş sayılacağı hakkında bkz. BATTAL, Ahmet, “Patent Mevzuatı Yönünden Üniversite Mensubu Kavramı ve Vakıf Üniversitelerinde Çalışanların Buluşları”, Bilgi Toplumunda Hukuk, Prof.Dr. Ünal Tekinalp’e Armağan, C.II, Beta Yayınevi, İstanbul 2003, s.190.

ve patent alması durumunda işveren, patentin veya başvurunun kendisine devredilmesini isteyebilir244_.

İşçinin sözleşmesel bir borç konusu olmayan ancak işini gördüğü sırada gerçekleştirdiği fırsat buluşlarında ise patente yönelik hak kural olarak işçiye aittir. Ancak işçi ve işveren anlaşarak bu hakkın işverene ait olacağını kararlaştırabilirler. İşçinin işini yaptığı sırada gerçekleştirmekle birlikte, yaptığı işle maddî bir bağlantısı olmayan buluşlara işe yabancı buluşlar denmektedir. Bu buluşlar sözleşmesel bir borca dayanmadığı gibi işçinin yaptığı işle de maddî bir bağlantısı yoktur. Bu sebeple işverenin buluş üzerinde bir talep hakkı bulunmamaktadır. Patente yönelik hak işçiye aittir245_.

Patent hukukunda işçi kavramı geniş yorumlanmaktadır. İşçilik sıfatının temel özelliği bağımlı olarak iş görmektir. Patent hukuku anlamında işçi kavramına çıraklar, stajyerler, eski mesleğini değiştirmek için yeni meslek öğrenimi görenler, ücretsiz olarak bir iş yerinde bilgisini artıranlar ve ek iş yapan öğrenciler girmektedir. İşçi buluşu, işçinin işverenle iş ilişkisinin hukuken devam ettiği süre içerisinde gerçekleştirdiği tamamlanmış buluşlardır246_.

551 sayılı Kararname bakımından işçilerin yaptığı buluşlar, hizmet buluşu ve serbest buluş olarak iki gruba ayrılmıştır (PatKHK m.17,19). Buluş, hizmet buluşu niteliğinde ise yani işçinin iş ilişkisi sırasında ve yükümlü olduğu faaliyeti gereği gerçekleştirdiği veya işletmenin büyük ölçüde deneyim ve çalışmalarına dayanan bir buluş ise buluş üzerindeki hak işverene aittir. İşverenlerin hizmet buluşu ile ilgili olarak tam veya kısmi hak talebinde bulunması mümkündür. İşveren, işçinin buluşunu işletme sırrı olarak tutma talebinde de bulunabilir247_.

Hizmet buluşlarında işveren buluşu tamamen veya kısmen devralma hakkını tek taraflı bir irade açıklaması ile kullanabilir. İşçinin bu talebi reddetme hakkı yoktur. İşverenin de buluşun bedelini ödemesi ve buluşa koruma sağlamak için patent

244 _{ORTAN, İşçi Buluşları, s.143; ŞEHİRALİ, Patent Hakkı, s.60.} 245 _{ŞEHİRALİ, Patent Hakkı, s.60.}

246 _{ORTAN, İşçi Buluşları, s.111, 113.}

247 _{YURTSEVER, s.43; “…sırrın, ticarî, teknik veya personele ilişkin olması gerekir. Sayılan alanlara}

örneğin, üretim teknolojisi, özel üretim biçimleri, üretim süreci, bir makinenin konstrüksiyonu, özel ürünün içeriği,… işverene ait olan işçi buluşları …. gibi konulardaki bilgiler girebilir.” SOYER, Polat, Rekabet Yasağı Sözleşmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, Ankara 1994, s.54;

başvurusunda bulunması gerekir. Buluş hakkı önce işçinin kişiliğinde doğduğu, gerçek buluşçu işçi olduğu ve işverene devrettiği için işveren buluş sahibinin halefi olarak patent başvurusunda bulunur. Buluş yapan kişi olarak işçinin adı patentte belirtilir. İşverenin buluş üzerindeki tam hakkının içeriğinde patent başvurusu yanında patentin ekonomik olarak değerlendirilmesi ve ihlâllere karşı dava açılması da vardır. İşveren gasp davaları dâhil bütün hukuk ve ceza davalarını açabilir. Gasp davasının işçiye yöneltilmesi de mümkündür. İşveren buluşu veya patenti devredebilir, üzerinde lisans, rehin veya intifa hakkı tanıyabilir248_.

İşverenin kısmi hak talebinde bulunması halinde ise patent belgesi alma hakkı, işverenin kısmi hakkı ile sınırlı olarak işçiye aittir. İşverenin buluşun korunmasını sağlama borcu yoktur. Buluşun korunmasına karar vermeye yetkili kişi işçidir. İşçinin yaptığı başvuru veya aldığı patent üzerinde işverenin inhisarî olmayan kullanma hakkı mevcuttur. İşveren bu hakkı tek taraflı irade açıklaması ile elde eder. İşverenin kısmi hak için de işçiye bedel ödemesi gerekmektedir249_.

551 sayılı Kararname’de çalışanların buluş yapmalarını özendirmek amacı ile işçilerin buluşları ile ilgili hükümler emredicidir ve işçiler aleyhine değiştirilemez. İşçi buluşları ile ilgili önceden sözleşme yapılması yasaklanmıştır. Sözleşmenin zamanı 551 sayılı Kararname’de belirlenmiştir. Buna göre, hizmet buluşlarında patent başvurusundan, serbest buluşlarda ve iyileştirme tekliflerinde işçinin işverene yapacağı bildirimden sonra işçi buluşlarına ilişkin sözleşme yapılabilir. Daha önce yapılan sözleşmeler geçersizdir. Bunun yanı sıra sözleşmenin hakkaniyete uygun olması gerekir. Aksi durumda sözleşme geçersiz sayılacaktır. Bedel için de aynı kural geçerlidir. Sözleşmenin veya belirlenmiş olan bedelin hakkaniyete aykırı olduğuna ilişkin itirazların hizmet sözleşmesinin sona ermesinden itibaren altı aylık sürede ileri sürülmesi gerekir. Süre hak düşürücüdür (PatKHK m.35).

248 _{TEKİNALP, Fikrî Mülkiyet, s.471, 473.} 249 _{TEKİNALP, Fikrî Mülkiyet, s.471, 475.}