İÇTİMAÎ DURUM

Memlük toplumu, ülke idaresinde tek söz sahibi olan askeri sınıfın yer aldığı hâkim tabaka ve halk kesimi olmak üzere iki tabakadan müteşekkildir. Kuruluşundan yıkılışına kadar yönetimde bulunan sultanlara bakıldığında hâkimiyetin çoğunlukla askeri kökenli Memlüklerde olduğu açıkça görülecektir. Bu hâkim tabakanın çoğunluğunu Bahrî Memlükler döneminde Türk asıllılar, Çerkez Memlükler zamanında ise Çerkez asıllılar oluşturmaktadır. Askerlerden oluşan bu hâkim tabakanın halkla karışmasını ve askeri yeteneklerini kaybetmesini engellemek maksadıyla Memlük sultanları ve yöneticiler, Burcî Memlükler dönemine kadar bu kişileri özellikle aynı yolla satın alınan Türk veya Çerkez asıllı kızlarla evlendirmişlerdir. Dini, adli ve divanî görevler dışındaki bütün işler, bu askerî tabaka tarafından idare edilmiştir.97

Yukarıda yapılan temel ayrıma ek olarak dönemin meşhur tarihçilerinden olan Maḳrîzî, Mısır toplumunu çoğunlukla ekonomik kriterleri temel alarak yedi kısma ayırmıştır. Bunlar: Devlet yöneticileri, zengin tüccarlar, orta halli tüccarlar, çiftçiler, fâkihler ve öğrenciler, sanatkârlar ve meslek sahipleri son olarak ihtiyaç sahipleri ve

95 _{İbnu'l-‘İmâd el-İmâm Şihâbuddîn Ebi'l-Fellâḥ ‘Abdi'l-Ḥayy b. Aḥmed b. Muḥammed el-‘Akerî el-}

Ḥanbelî ed-Dımeşḳî, Şezerâtu'ẕ-Ẕeheb fî Aḫbâri men Ẕeheb, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1993, X, 159- 162: Ayaz, Memlükler (1250-1517), s. 65-70.

96 _{İbn ʻİyâs, Bedâiʻu’z-Zuhûr fî Veḳâiʻi’d-Duhûr, I/2, 102-104, 171, 176, 177.} 97 _{Yiğit, Memlükler (648-9239/1250-1517), s. 379.}

23

miskinlerdir.98 Memlük tarihi araştırmacılarından olan Saʻîd ʻAbdu’l Fettâḥ ʻÂşûr ise,

Muctemeu'l-Mıṣrî fî ʻAṣri Selâṭîni'l-Memâlîk adlı eserinde Mısır halkını şu şekilde

sınıflandırmaktadır: Memlükler, ulema, tüccarlar, şehirde yaşayan sanatkârlar ve meslek erbabı, gayrimüslimler, çiftçiler, Araplar ve yabancı azınlıklar.99

Sık sık karşılaştıkları harpler ve iç isyanlar gibi büyük sıkıntılarla yüzleşme durumunda kalan Memlükler zamanında çoğu Müslüman, dört ehl-i sünnet mezhebinden birine bağlılık göstermişlerdir. Özellikle Mısır’da Selahaddîn Eyyûbî’nin bu mezheplere ait inşa ettirmiş olduğu medreseler vesilesi ile ilerleyen zamanlarda ülkede Şafii, Maliki, Hanefi ve Hanbeliler çoğalmıştır. Devlet dairelerinde gayrimüslimlerin çalışmasına müsaade edilmesine rağmen Yahudi ve Hristiyanların sürekli olarak Müslümanları rahatsız etmelerinden dolayı sultan, bu alanın öncüleri ile yaptığı toplantı neticesinde Hz. Ömer tarafından gayrimüslim vatandaşlar için konulmuş şartların uygulanmasına ve onların divanda çalışmasının yasaklanmasına karar vermiştir.100

Memlükler döneminde, sosyal hayata damga vuran olaylardan birisi de İslâm tasavvuf hareketidir. Bu dönemde altın çağını yaşayan tasavvuf hareketine Memlük sultanları ve emirleri de gerekli ihtimamı göstererek bu alanın önde gelenlerine saygıda kusur etmemişlerdir. Buna ek olarak I. Baybars gibi bazı sultanlar mürit olarak bilinmektedir.101

Müslim ve gayrimüslimlerin kendilerine has dini bayramlarının bulunduğu Memlük toplumunda, bu dini bayramların haricinde tüm halkın iştirak ettiği geleneksel merasimler ve resmi mahiyette olan bazı kutlamalar da bulunmaktadır.102 Halk tarafından oldukça ilgi gören bu bayram ve merasimler hakkında toplum içindeki önemine binaen sadece isim olarak zikretmenin aksine kısa da olsa bilgi vermek faydalı olacaktır.

98 _{Taḳiyyuddîn Aḥmed b. ʻAlî el-Maḳrîzî, İġâsetu’l-Ummeti bi-Keşfi’l-Ġummeti, thk Kerem Hilmi}

Ferhat, ʻAynu’d-Dirâsât ve’l-Buḥûsi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâʻiyye, Mısır 2007, s. 147.

99 _{Saʻîd ʻAbdulfettâḥ ʻÂşûr, el-Muctemeʻu’l-Mıṣrî fî ʻAṣr-i Selâṭîni’l-Memâlîk, Dâru’n-Nahżati’l-}

ʻArabiyye, Kahire 1992, s. 16.

100 _{Maḳrîzî, Kitâbu’l Mevâʻiẓ ve’l-İʻtibâr bizikri’l-Ḫıṭaṭ ve’l-Âsâr, II, 343, 497-498.}

101 _{ʻÂşûr, el-Muctemeʻu’l-Mıṣrî fî ʻAṣr-i Selâṭîni’l-Memâlîk, s. 179: Yiğit, Memlükler (648-9239/1250-}

1517), s. 386, 388: Maḳrîzî, Kitâbu’l Mevâʻiẓ ve’l-İʻtibâr bizikri’l-Ḫıṭaṭ ve’l-Âsâr, II, 430.

24

Dini bayramların başında gelen Hicri Yılbaşı, önde gelen devlet ricalinin Kalʻatu’l-Cebel’de sultanın yeni yılını tebrik ettiği, halkın ise birbirleriyle paylaştığı bir bayramdır. Bu bayramdan sonra kutlanan ʻÂşûrâ gününde ise aile fertleri birbirleri ile hediyeleşir, yetim ve ihtiyaç sahiplerine de yardımda bulunurlardı. Bahsi geçen bu günün en önemli etkinliği ise Kabir ziyareti olarak bilinmektedir. Memlük toplumunda yer alan bir diğer dini bayram ise Hz. Peygamber (s.a.v.)’in doğum günü olarak kabul edilen ve 12 Rebîulevvel’de kutlanan mevlid kandilidir. Sultanın çok değer verdiği bayramlar arasında yer alan mevlid kandilinin kutlamasına önde gelen âlimler ve emirler de katılmaktadır. Bu günde, Mevlid ve kasidelerin okunmasının yanı sıra Kur’ân tilâvetleri ve dini sohbetler gibi bazı aktiviteler icra edilmektedir. Bahsi geçen bu bayramların yanı sıra ilk olarak Baybars tarafından ortaya konulan ve Memlüklerin başkentli olan Kahire’de yılda iki kez kutlanan bir merasim olan deverânu’l- mahmili’ş-şerîf, dini merasimler arasında yer almaktadır. Bu merasimdeki en önemli etkinlik Kâbe örtüsünün bir alay tarafından belirli bir güzergâhta dolaştırılmasıdır. Son olarak Memlük toplumu, dini bayramlar arasında en önemlileri olan Ramazan ve Kurban bayramlarına da gereken ihtimamı göstererek kutlamışlardır. Ramazan bayramında temel olarak oruç tutulmuş ve ihtiyaç sahiplerine iftarlar verilmiştir. Buna ek olarak bu ay boyunca ihtiyaç sahiplerine zenginler tarafından yardımlar yapılmıştır. Kurban bayramında ise, kurbanlar kesilerek benzeri ibadetler gerçekleştirilmiştir.103

Yukarıda adı geçen dini bayramların haricinde Memlükler, Cülus, veliaht tayini, elçilik heyetlerini karşılama, düğün, sünnet ve vefâu’n-nîl gibi bazı merasimleri de icra etmişlerdir. Son olarak köken olarak savaşçı bir millet olması hasebiyle at yarışları ve savaş oyunlarına büyük bir önem atfetmişlerdir. Memlük sultanlarından bazılarının bu oyunlara bizzat iştirak ettiği görülmüştür.104

103 _{Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-ʻAbdî el-Mâlikî el-Fâsî İbnu’l-Ḥâc, el-}

Medḫal ilâ Tenmiyeti’l-Aʻmâl bi-Taḥsîni en-Niyât-i ve’t-Tenbîh-i ʻalâ baʻżi’l-Bedʻi ve’l-ʻAvâid, Mektebet-u Dâri’t-Turâs, Kahire (t. y. ), I, 283-290: ʻÂşûr, el-Muctemeʻu’l-Mıṣrî fî ʻAṣr-i Selâṭîni’l- Memâlîk, s. 195-203, 208-212: Ayaz, Memlükler (1250-1517), s. 128-130: Yiğit, Memlükler (648- 9239/1250-1517), s. 390-393.

104 _{ʻÂşûr, el-Muctemeʻu’l-Mıṣrî fî ʻAṣr-i Selâṭîni’l-Memâlîk, s. 212-226: Yiğit, Memlükler (648-}

9239/1250-1517), s. 393-395: Maḳrîzî, Kitâbu’l Mevâʻiẓ ve’l-İʻtibâr bizikri’l-Ḫıṭaṭ ve’l-Âsâr, II, 225.

25