eş-Şeyḫ Ḫâlid el-Ezherî

Tam adı, Ḫâlid b. ʻAbdullah b. Ebî Bekr b. Muḥammed b. Aḥmed el-Cercâvî210

el-Ezherî el-Mıṣrî eş-Şâfîʻî’dir. el-Vaḳḳâd olarak bilinmektedir. Doğum tarihi net olarak bilinmemekle birlikte kaynaklar, yaklaşık h.838/m.1435 tarihinde doğmuş

205 _{Nuveyhiż, Muʻcemu’l-Mufessirîn, II, 588: ez-Ziriklî, el-Aʻlâm, VI, 290: Keḥḥâle, Muʻcemu’l-}

Muellifîn, III, 553: el-Ġazzî, el-Kevâkibu’s-Sâira bi-Aʻyâni’l-Mieti’l-ʻÂşira, I, 68: ed-Dımeşḳî, Şezerâtu'ẕ-Ẕeheb fî Aḫbâri men Ẕeheb, X, 278: İbnu’l-Ḥanbelî, Durru’l-Ḥabeb fî Târîḫ-i Aʻyân-i Ḥaleb, II, 244.

206 _{İbn Hilâl’in ders verdiği bu yerin Halep’te yer alan Ahmediyye Zaviyesi olduğu zikredilmektedir.}

(İbnu’l-Ḥanbelî, Durru’l-Ḥabeb fî Târîḫ-i Aʻyân-i Ḥaleb, II, 245)

207 _{ed-Dımeşḳî, Şezerâtu'ẕ-Ẕeheb fî Aḫbâri men Ẕeheb, X, 278: İbnu’l-Ḥanbelî, Durru’l-Ḥabeb fî Târîḫ-}

i Aʻyân-i Ḥaleb, II, 244.

208 _{İbnu’l-Ḥanbelî, Durru’l-Ḥabeb fî Târîḫ-i Aʻyân-i Ḥaleb, II, 244, 245: Şemsuddîn Ebî’l-Meʻâlî}

Muḥammed b. ʻAbdurraḥmân İbn Ġazzî, Dîvânu’l-İslâm ve bi-Ḥâşiyetihi Esmâu’l-Kutubi’l-Aʻlâm, thk. Seyyid Kesrevî Hasan, Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1990, IV, 365: ez-Ziriklî, el-Aʻlâm, VI, 290: Keḥḥâle, Muʻcemu’l-Muellifîn, III, 553: Kâtip Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunûn, I, 407: el-Baġdâdî, Hediyyetu’l-‘Ârifîn, II, 232: el-Ġazzî, el-Kevâkibu’s-Sâira bi-Aʻyâni’l-Mieti’l-ʻÂşira, I, 69: ed- Dımeşḳî, Şezerâtu'ẕ-Ẕeheb fî Aḫbâri men Ẕeheb, X, 278.

209 _{Ahlwardt, Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin, s. 182, 183.} 210 _{es-Seḫâvi, söz konusu nisbeyi “el-Cerceklinde zikretmiştir. (es-Seḫâvî, eż-Żav’u’l-Lâmiʻ li-Ehli’l-}

50

olduğunu bildirmektedir. Yukarı Mısır (eṣ-Ṣaʻîd)’ın Cerce şehrinde doğmuş olduğundan dolayı Cercâvî nisbesi ile anılan el-Ezherî, tahsil etmiş olduğu ilim vesilesi ile döneminin önde gelen nahiv ve dil âlimleri arasında yer almıştır.211

Küçük yaştayken ailesi ile birlikte Kahire’ye gitmiş ve otuzlu yaşlarına kadar ilimle iştigal etmemiş olan el-Ezherî, Ezher Üniversitesinde kandilleri yakma görevini üstlenmiştir. Bu görevinden dolayı “Vaḳḳâd” olarak anılan müellif, görevi esnasında lambayı yakarken fitili, bir öğrencinin kitabının üzerine düşürmüştür. Bu olay sonunda kendisine “cahil” denildiğinden dolayı tahsile başlamıştır.212

Ardından önemli hocalardan dersler alarak Kur’ân, meʻânî, beyân, mantık, usul, ferâiż, matematik, sarf ve nahiv gibi ilim dallarında kendisini geliştirmiştir. İlim hayatı boyunca kendisini geliştirmeye özen gösteren el-Ezherî, Kur’ân-ı Kerîm derslerini Ebû Şucâ, Arapça’yı ise Yaʻîş el-Maġribî gibi hocalardan tahsil ettikten sonra Dâvud el-Mâlikî, es-Seḫâvî (ö.902/1497), İbnu’l-Ḥâcib el-Mıṣrî, el-Emîn el-Aḳṣarâî, eş- Şumunnî (ö.872/1468), el-Cevcerî, İbrâhîm el-ʻAclûnî, ez-Zeynu’l-Ebnâsî ve ez- Zeynu’l-Mârdânî gibi hocaların ders halkalarına katılmıştır.213 _{Hayatı talebe okutmak}

ve eser kaleme almakla geçen el-Ezherî’nin en meşhur öğrencileri arasında eserde hayatı detaylı bir şekilde incelenen Muḥammed b. ʻAli b. Hilâl dışında, Taġrîberdî (ö.874/1470) ve İrşâdu’ṣ-Ṣarf adlı eserin müellifi olan Kastallânî (ö.923/1517) gibi kişiler sayılabilir.214

Yazmış olduğu eserleri ile Arap dünyasına adını duyuran müellifin başta Arap grameri olmak üzere telif etmiş olduğu eserleri şu şekildedir:

1. el-Muḳaddimetu’l-Ezheriyye fî ʻİlmi’l-ʻArabiyye215 2. İlġâzu’n-Naḥviyye216

3. el-Ḥavâşî el-Ezheriyye fî Ḥalli Elfâẓi’l-Muḳaddimeti’l-Cezeriyye217

211 _{Keḥḥâle, Muʻcemu’l-Muellifîn, I, 668: es-Seḫâvî, eż-Żav’u’l-Lâmiʻ li-Ehli’l-Ḳarni’t-Tâsiʻ, III, 171.} 212 _{Ahmet Turan Arslan, “Hâlid b. Abdullah Ezherî”, DİA, 1995, XII, 64: ed-Dımeşḳî, Şezerâtu'ẕ-Ẕeheb}

fî Aḫbâri men Ẕeheb, X, 38-39: el-Ġazzî, el-Kevâkibu’s-Sâira bi-Aʻyâni’l-Mieti’l-ʻÂşira, I, 190.

213 _{es-Seḫâvî, eż-Żav’u’l-Lâmiʻ li-Ehli’l-Ḳarni’t-Tâsiʻ, III, 171, 172.}

214 _{es-Seḫâvî, eż-Żav’u’l-Lâmiʻ li-Ehli’l-Ḳarni’t-Tâsiʻ, III, 172: Arslan, “Hâlid b. Abdullah Ezherî”,}

XII, 64.

215 _{ed-Dımeşḳî, Şezerâtu'ẕ-Ẕeheb fî Aḫbâri men Ẕeheb, X, 39: Kâtip Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunûn, II, 1798:}

el-Ġazzî, el-Kevâkibu’s-Sâira bi-Aʻyâni’l-Mieti’l-ʻÂşira, I, 190.

216 _{el-Bağdâdî, Îżâḥu’l-Meknûn, I, 118.}

51 4. Temrînu’t-Tullâb fî Ṣınâʻati’l-İʻrâb218 5. Mûṣılu’ṭ-Ṭullâb ilâ Ḳavâʻidi’l-İʻrâb219 6. İʻrâbu’l-Kâfiye220

7. Şerḥ-u Ḳasîdeti’l-Kevâkibi’d-Durriyyeti fî Medḥ-i Ḫayri’l-Beriyye (ez- Zubde fî Şerḥ-i Ḳaṣîdeti’l-Bürde)221

8. et-Taṣrîḥ bi-Mażmûni’t-Tavżîḥ222 9. Şerḥu’l-Acurrûmiye223

10. Şerḥu’l-Ezheriyye fî ʻİlmi’l-ʻArabiyye (Keḥḥâle, 1993: I/668)

11. İʻrâbu’l-Elfiyye li-İbn Mâlik224

12. Şerḥu’l-ʻAvâmili’l-Mie 13. Taḳyîd fi’l-Ḥamdi ve’ş-Şukr 14. Bulûġu’l-Emel fî Fenni’z-Zecel 15. es-Simâru’l-Yânîʻa fi’l-Uṣûl

16. Tefsîru Âyeti “felâ uḳsimu bi-mevâḳıʻi’n-nücûm”225

Arkasından çeşitli alanlarda değerli eserler bırakmış olan el-Ezherî, Muḥarrem ayının 14. günü h.905/m.1499 tarihinde hac dönüşü Kâhire dışında yer alan Birkatu’l- Ḥâc bölgesinde vefat etmiştir.226 _{Müellifin ölüm tarihi konusunda, ulaşılan tüm}

kaynaklar ittifak halindedir.

218 _{el-ʻAllâme el-Mutetebbiʻi el-Mîruzâ Muḥammed Bâḳir el-Mûsevî el-Ḫavânesâri el-Iṣbahânî,}

Ravżâtu’l-Cennât fî Aḥvâli’l-ʻUlemâi ve’s-Semâvât, Dâru’l-İslâmiyye, Beyrut 1991, III, 267: Kâtip Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunûn, I, 154, 282: Bu eser, el-Ezherî’nin İbn Mâlik’in Arap grameri üzerine kaleme almış olduğu Elfiyye fi’n-Naḥv adlı eserine yazmış olduğu şerhidir. Kâtip Çelebi, h. 886 (m. 1481) istinsah tarihli bir nüshadan hareketle eserin baş ve sonunu şu şekilde aktarmıştır: (Daha geniş bilgi için bk. Kâtip Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunûn, I, 154)

ُدْمَحلا ِناَمَث َو َنيِناَمَث َو تِس ُةَنَس ناَضَم َر ىِف ُهْنِم َغ َرَف خْلإ ِنْيَتَداَهَّشلاِب َب َرْعا ْنَم َرْدَق َعَف َر يِذهلا ِ ه ِلِل .ِةَئاَم

(İki şehadeti getirenin değerini yükselten Allah'a hamdolsun, 866 yılı ramazan ayında bitirildi.)

219 _{Kâtip Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunûn, I, 124: Kâtip Çelebî, bu eserde muhtasar ve faydalı bir eser olarak}

bahsetmiştir. (Daha geniş bilgi için bk. Kâtip Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunûn, I, 124)

220 _{Keḥḥâle, Muʻcemu’l-Muellifîn, I, 668:}

221 _{el-Bağdâdî, Îżâḥu’l-Meknûn, II, 229: Kâtip Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunûn, II, 952, 1232, 1233: Söz konusu}

bu eser Kaside-i Bürde olarak bilinmektedir. (Daha geniş bilgi için bk. Keḥḥâle, Muʻcemu’l- Muellifîn, I, 668)

222 _{el-Ġazzî, el-Kevâkibu’s-Sâira bi-Aʻyâni’l-Mieti’l-ʻÂşira, I, 190: el-Iṣbahânî, Ravżâtu’l-Cennât, III,}

266: el-Bağdâdî, Îżâḥu’l-Meknûn, I, 293.

223 _{Kâtip Çelebi, Keşfu’ẓ-Ẓunûn, II, 1796, 1797: el-Ġazzî, el-Kevâkibu’s-Sâira bi-Aʻyâni’l-Mieti’l-}

ʻÂşira, I, 190: Ṭalas, Mecelle Maʻhedu’l-Maḫṭûṭâti’l-ʻArabiyye, s. 31.

224 _{ed-Dımeşḳî, Şezerâtu'ẕ-Ẕeheb fî Aḫbâri men Ẕeheb, X, 39: el-Ġazzî, el-Kevâkibu’s-Sâira bi-}

Aʻyâni’l-Mieti’l-ʻÂşira, I, 190.

225 _{Arslan, “Hâlid b. Abdullah Ezherî”, XII, 64, 65.}

226 _{ed-Dımeşḳî, Şezerâtu'ẕ-Ẕeheb fî Aḫbâri men Ẕeheb, X, 39: Keḥḥâle, Muʻcemu’l-Muellifîn, I, 668: el-}

52