Çerkez (Burcî) Memlükler Dönemi

Çalışmamızın önceki bölümlerinde Seyfeddîn Kalavun’un diğer bahrî sultanların aksine askeri birliklerini Bahri Memlükler yerine Çerkez asıllı Memlüklerden oluşturduğundan bahsetmiştik. Onun bir araya getirmiş olduğu bu Memlükler, özellikle Nâsıruddin Muhammed’in oğulları ve torunları döneminde

78 _{İbrahim b. Muḥammed b. Aydemir el-ʻAlâî İbn Duḳmaḳ, el-Cevheru’s-Semîn fî Siyeri’l-Ḫulefâ ve’l-}

Mulûk ve’s-Selâṭîn, thk. Saʻîd ʻAbdulfettâḥ ʻÂşûr, Câmiʻat-u Ummi’l-Ḳurâ, Mekke 1982, s. 308.

79 _{İsmail Yiğit, “Memlükler”, DİA. , 2004, XXIX, 90-97: Kopraman, Mısır Memlükleri Tarihi, s. 8-12:}

19

yaşanan istikrarsızlık sebebiyle güç kazanarak zamanla yönetimi ele alacak konuma gelmişlerdir.

Bu alanda çalışmış mümtaz şahsiyetler arasında yer alan Kâzım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlükleri Tarihi” adlı eserinde Çerkez Memlüklerinin başlıca özelliklerini şu şekilde özetlemiştir.

“1. Çerkes Memlükleri zamanında, iki tanesi hariç, bütün Memlük sultanları Çerkes aslındandır. Bu ikisi ise Hoşkadem ve Tamirboğa olup, Rum asıllıdırlar.

2. Çerkes Memlükleri Devleti’nin ömrü 134 yıl olup, bu müddet zarfında 25 sultan hüküm sürmüştür. Bunlardan sadece 9’u 103 yıl saltanat sürmüştür.

3. Çerkes Memlükleri devrinde Mısır’da, çeşitli Memlük grupları arasında devamlı bir anlaşmazlık ve çatışmanın devam ettiğini görüyoruz. Fakat bu çatışmalara dışarıdan birisinin müdahalesine müsaade edilmemiştir.”80

Burcî Memlüklerin tahta çıkışları, Bahri Memlüklerde olduğu gibi veraset şekliyle değil aksine ya içlerinden en yaşlı kimseyi seçerek ya da liyakat sahibi kişilerin gelmesi şeklinde olmuştur.81 _{14. Asrın başlangıcından itibaren hüküm}

sürmeye başlayan Çerkez Memlükleri’nin ilk sultanı “el-Melikuẓ’-Ẓâhir” ünvanıyla Ebû Saʻîd Seyfeddîn Berkuk olmuştur.82 _{Tahta oturduğu andan itibaren isyanlar gibi}

dâhili meselelerle yüzleşmek zorunda kalan Berkuk’un karşılaştığı en büyük harici tehlike ise Timur’dur.83 Bundan dolayı dış politikasını, Timur’a karşı İslâm

80 _{Kopraman, Mısır Memlükleri Tarihi, s. 13.}

81 _{Carl Brockelmann, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Ankara Üniversitesi}

Basımevi, Ankara 1964, I, 221: Burcî memlükler arasında her ne kadar veraset yoluyla sultanlık verilmese de bazı istisnai durumlar da mevcuttur. Berkuk’un oğlu Melik Nâsır Ferec’in gelenek olmasının aksine babasının vasiyeti ile 12 sene hükümdarlık yapmış olması bu duruma örnek verilebilir. Daha geniş bilgi için bk. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s. 297.

82 _{İbn Taġrîberdî, en-Nucûm ez-Zâhira fî Mulûki Mıṣr ve’l-Ḳâhire, XI, 221.}

83 _{M. C. Şehâbeddîn Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı (XIV. Yüzyıl Mısır tarihine dair}

20

devletleriyle ittifak oluşturmak84 _{üzerine kurmuştur.}85 _{Takip ettiği bu siyaset}

vesilesiyle birçok başarı kazanan Sultan Berkuk, son günlerini Mısır’da ki emirlerin kendisine cephe almasından ötürü tedirgin bir şekilde geçirmiştir. Nitekim çok geçmeden Fas, Tunus ve Telemsan Sultanlarının elçilerini kabul ettiği sırada Ali Bay tarafından öldürülmüştür.86

Babası Berkuk’un vefatının ardından tahta çıkan el-Meliku’n-Nâṣır Ferec’in dönemi, ya sultanın emirleriyle ya da emirlerin birbirleriyle anlaşmazlıkları şeklinde geçmiştir.87

Kendisine “en-Nâṣır” ünvânı verilen Ferec, yaşanan iç çekişmelerden ötürü Elbistan ve Malatya gibi bazı şehirleri Osmanlılara kaptırmıştır.88 _{H.803 yılında}

Timur, sırasıyla Sivas, Malatya ve Antep’i istilâ etmiş ardından Halep valisine elçi göndererek kendisine boyun eğmesini istemiştir. Bu isteği geri çevrilen Timur, Halep’i de istila ederek halkın büyük bir kısmını katletmiştir. Tüm bunların neticesinde Ferec, Timurla savaşmaya karar vermiş ancak ilk çarpışma, Memlüklerin çok kayıp vermesiyle sonuçlanmıştır. Savaş esnasında emirlerinden bazılarının savaşı bırakarak yeni bir sultan seçme niyetiyle Kahire’ye doğru yöneldiğini öğrenen el-Meliku’n- Nâṣır Ferec, bu kritik zamanda savaşı bırakarak peşlerinden gitmiştir. Neticede Timur, Dımeşk şehrini daha rahat bir şekilde fethetmiştir.89 _{Bu olaydan sonra iç çekişmeler}

artınca Ferec, suikast endişesiyle tahttan ferâğat etti. Ancak “el-Meliku’l-Manṣûr” lakabıyla yerine getirilen ʻAbdulaziz’den memnun olmayan emirler Ferec’i tekrar tahta çıkartmışlardır. Ancak bir türlü sonlandırılamayan isyanlardan ötürü tekrar tahttan indirilerek kısa bir süre sonra öldürülmüştür.90

84 _{Berkuk el-Meliku’ẓ-Ẓahir’in dış siyaseti hakkında daha detaylı bilgi için bk. Tekindağ, Berkuk}

Devrinde Memlûk Sultanlığı, I, 83-111.

85 _{Yiğit, Memlükler (648-9239/1250-1517), s. 104.}

86 _{Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı (XIV. Yüzyıl Mısır tarihine dair araştırmalar), s. 111.} 87 _{M. C. Şehâbeddîn Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, Tarih Dergisi, S. 25,}

İstanbul 2011, 23.

88 _{el-Ḳâżî el-ʻAllâme Muḥammed b. ʻAlî eş-Şevkânî, el-Bedru’ṭ- Ṭâliʻ bi-Meḥâsin men baʻde’l-Ḳarni’s-}

Sâbiʻ, Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 2007, I, 370: Taḳiyyuddîn Aḥmed b. ʻAlî el-Maḳrîzî, Kitâbu’s-Sulûk li-Maʻrifeti Duveli’l-Mulûk, thk. Saʻîd ʻAbdulfettâḥ ʻÂşûr, Dâru’l-Kutub ve’l- Vesâiḳi’l-Ḳavmiyye, Kahire 1971, III/3, 97.

89 _{Muḥammed b. Aḥmed b. el-Ḥanefî İbn ʻİyâs, Bedâiʻu’z-Zuhûr fî Veḳâiʻi’d-Duhûr, thk. Muḥammed}

Muṣṭafâ, el-Maʻhedu’l-Almânî li’l-Ebḥâs eş-Şarḳıyye, Beyrut 2010, I/2, 596-598, 616.

90 _{Cemâleddîn Ebî el-Meḥâsin Yûsuf el-Atâbekî İbn Taġrîberdî, el-Menhelu’ṣ-Ṣâfî ve’l-Mustevfâ}

baʻde’l-Vâfî, thk. Muḥammed Muḥammed Emîn, Dâru’l-Kutubi’l-Mıṣrıyye, Kahire 1999, VIII, 379-402: Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, s. 23, 24.

21

el-Meliku’n-Nâṣır Ferec’in öldürülmesinin ardından emirleri arasında yer alan Şeyḫ el-Maḥmûdî, baskısı altında tuttuğu halife Mustaʻîm Billâh’ı, Ferec’in akabinde çıkartmış olduğu tahttan indirerek kendisi “el-Meliku’l-Müeyyed” lakabıyla sultan olmuştur.91

eş-Şeyḫ el-Mahmûdî’nin ardından tahta çıkan el-Meliku’l-Eşref Barsbay, Dulkadiroğulları’nı tekrar Memlük Devleti’nin hâkimiyeti altına almış ve Akkoyunlular’a karşı da hatırı sayılır başarılar elde etmiştir. Bazı tarihçilere göre Çerkez Memlükleri’nin Berkuk’tan sonra en büyük sultanı olan Barsbay’ın on altı süren saltanatı h.841/m.1438 tarihinde vefatıyla son bulmuştur.92

Barsbay’ın saltanatının ardından sırasıyla el-Meliku’z-Zâhir Çakmak, el-Meliku’l-Eşref İnal ve el-Meliku’z-Zâhir Hoşkadem kısa sürelerle tahta oturmuş ve bu sultanların akabinde Çerkez Memlükler’in gelişme dönemini yaşatan son sultan olarak el-Meliku’l-Eşref Kayıtbay’ın otuz sene sürecek saltanat dönemi başlamıştır.93

Çerkez Memlükler’in en uzun süre tahtta kalan sultanı olan Kayıtbay, döneminde daha çok dış siyasi sorunlarla uğraşmakla beraber özellikle dönemin Osmanlı şehzadesi olan Cem Sultan’a yardım etmesi hasebiyle Osmanlı ile sorunlar yaşamıştır.94 Uzun saltanatı boyunca izlediği siyaset ve kazandığı savaşlarla adını âdeta Memlük tarihine altın harflerle yazdıran Kayıtbay’ın hükümdarlığının sona ermesinin ardından Çerkez Memlükler, istikrarsızlık ve çöküş dönemi içerisine girmişlerdir.

Tahta çıkışından itibaren diğer sultanlar gibi Kansu Gavrî’de iç ve dış sorunlarla karşılamıştır. Kendisine “Meliku’l-Eşref” lakabı verilen Gavrî, bu sorunları hallederek ülkede hâkimiyeti tam olarak sağlamıştır. Ancak bu dönemde yoğun baskılardan ötürü Portekizliler, Ümit burnu üzerinden Hindistan’a giden yolu keşfetmiş ve bu sebeple Memlükler, ekonomik olarak ciddi bir sıkıntı içine girmişlerdir. Buna ek olarak Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı Devleti ile bozulan ilişkiler dolayısıyla Memlük

91 _{Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, s. 24: Kopraman, Mısır Memlükleri Tarihi,}

s. 112-114.

92 _{Cemâleddîn Ebî el-Meḥâsin Yûsuf el-Atâbekî İbn Taġrîberdî, el-Menhelu’ṣ-Ṣâfî ve’l-Mustevfâ fî}

baʻdi’l-Vâfî thk. Nebîl Muḥammed ʻAbdulazîz, el-Hey’etu’l-Mıṣrıyye el-ʻÂmmet-i li’l-Kitâb, Kahire 1985, III, 276: Ayaz, Memlükler (1250-1517), s. 59.

93 _{Yiğit, Memlükler (648-9239/1250-1517), s. 115-119: Ayaz, Memlükler (1250-1517), s. 60-62.} 94 _{Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, s. 31.}

22

Devleti’nin sonunu getirecek adımlar atılmıştır. Nihâyetinde Osmanlı ile Memlükler arasında çetin bir savaş vuku bulmuş ve bu savaşta, sultan dâhil önde gelen birçok emir öldürülmüştür. Böylece Memlük Devleti, fiilen yıkılmıştır.95

Kansu Gavrî’nin yokluğunda nâibu’l-gaybe olarak ülkeyi en güzel şekliyle idare eden Tomanbay, Gavrî’nin Mercidâbık savaşında öldürülmesi üzerine emirler tarafından ikna edilerek sultan olmuştur. Göreve geldiği zaman Osmanlıların Mısır’a saldıracağı aşikâr olduğundan hızla savaştan geriye kalan Memlük ordusunu bir araya getirmeye çalışmıştır. Ancak bu gayret yeterli olmamış ve Osmanlı’ya karşı ağır bir mağlubiyet almıştır. Savaşın sonunda Osmanlı Devleti tarafından Memlük Devleti’nin tekrar dirilme ihtimaline karşın Bâbuzüveyle’de idam edilerek öldürülmüştür.96

Bu olayla birlikte Memlük Devleti’nin hâkimiyeti resmen son bulmuştur