İçerik özellikleri

İnsanların çocukken etkilenerek okudukları kitapları unutamazlar. Demiray (1953:

41), Gökşen (1980: 29-30), Şirin (1994: 211-212), Yardımcı ve Tuncer (2002: 49), Nas (2004: 65-82), Çınar (2009), Karatay (2012) ve Celepoğlu (2013: 53) çocuk kitaplarında içerik ile ilgili olarak dikkat edilmesi gerekenleri şöyle sıralamaktadır:

 Konular ilgi çekici biçimde sunulmalı, eğlendirici ve düşündürücü olmalıdır.

 Kitapta işlenen olayların neden-sonuç ilişkisi kurularak mantıklı bir örüntü içinde geliştirilmesi ve kitapta sıralanan olaylar ve düşüncelerin de birbiri ile uyumlu ve tutarlı olması gerekmektedir.

39

 Çocuğa kavratılmak istenen ana düşünceyi bir ders, bir ibret biçiminde vermeyip, bunu sezinletmelidir. Sonuca okuyucu ulaşmalıdır.

 Konular hareketli bir biçimde işlenmeli, olay hızla gelişmelidir. Uzun betimlemeler ve ruh çözümlemeleri sıkıcı olacağından kaçınılmalıdır.

 Ana düşüncesi belirsiz ve değişik yorumlara açık yapıtlar, çocuklarda ikilem ve yanlış anlamalara neden olacağından ana düşüncesinin açık ve net olması sağlanmalıdır.

 Az sayıda kahraman olmalıdır.

 Kitapta işlenen zaman doğrusal ve çocuğun kronolojik zaman algısına (dün-bugün-yarın) uygun olmalıdır.

 Mizah ve güldürü öğelerine yer verilmelidir.

 Çocuk okuduğu eserlerin etkisiyle iyilik etmeyi, acımayı, yardımlaşmayı öğrenmelidir.

 Çocuk kitapları çocuğa hayvanları, bitkileri, tabiatı sevmeyi öğretmelidir.

 Kitaplar yaşama sevinci, iyimserlik aşılamalı; çocuğu karamsarlıktan, kötümserlikten uzak tutarken onların kendilerine güvenlerini arttırmalı, geleceğe ümitle bakmalarını sağlamalıdır.

 Korku, acı, kötülük, kin gibi öğeler, ölçülü, abartılmadan işlenmelidir.

 Sevgi, saygı ve özveri duygularını geliştirmeli, çocuklar kitaplarda kendi yaşantılarından bir şeyler bulmalıdırlar.

Tespit edilen özelliklerden hareketle çocuklar için yazılmış biyografi kitaplarını içerik özellikleri bakımından incelerken incelemeyi kolaylaştırmak ve daha sistematik hale getirmek için Konu-İletiler-Kurgu, Kahramanlar ve Dil-Anlatım-Üslup olmak üzere üç temel başlığın esas alınması uygun görülmüştür.

2.1.5.2.1 Konu-İletiler-Kurgu

Çocuk kitaplarında ele alınan konular, çocuklarda, güven duygusunu artırmalı, sağlam ve geçerli inançları yerleştirmeli; çocukları ulusal değerlere ve demokratik yaşayış biçimine saygınlığını sağlamalıdır. Konular, çocukların güldürü duygusunu geliştirmeli, onları eğlendirip dinlendirirken eğitmelidir. Kitaplardaki konuların, çocukların yaşantılarıyla ilgili olması ve gerçeğe uygun düşmesi beklenir (Şirin, 1994: 210-211; Sever, 1995; Yalçın ve Aytaş, 2011: 46-47).

40

Çocuklara yönelik konu seçimi, onların cinsiyetlerine dayanan bir ilgiye bağlı olabileceği gibi, yaş durumlarına da bağlıdır. Çocuk edebiyatı malzemelerinde konuların seçiminde gösterilen dikkat, onun ileriki yaşlardaki okuma gelişimine de olumlu katkılar sağlayacaktır (Yalçın ve Aytaş, 2011: 36). Bu araştırmanın çalışma grubunu 9-13 yaş grubu (4.sınıf-8.sınıf) oluşturduğundan konu seçiminde bu yaş aralığındaki çocukların özellikleri ve biyografi türüne bakışları dikkate alınmıştır.

9-12 yaşları arasındaki döneme “gerçeklere yönelme çağı” adını veren Güleryüz (2013: 284-285), bu dönemde çocukların masal dünyasına ilişkin düşüncelerden koparak gerçekçiliğe ve akılcılığa yöneldiğini belirtmektedir. Amaç, yöntem ilişkisini kurabilen çocukların bu dönemde okuyacağı kitapların daha çok yaşanmış ya da yaşanabilir özellikler taşıması gerektiğini vurgulamaktadır. 9-12 yaş grubu çocukların kendi benliklerinden uzaklaşarak grup ilişkilerine önem vermeye başladıkları ve vatan, millet, çevre, arkadaşlık, özveri gibi temel ve soyut kavramları elde etmeye başladıkları devredir (Yalçın ve Aytaş, 2011: 40).

Kitaplarda seçilen konu çocuğun yaşına, ilgi alanına dönük olmalı, onu sürüklemeli ve ona heyecan vermeli, onda merak duygusu uyandırmalıdır. Öğüt verici ve doğrudan bilgi verici olmamalıdır. Bilgi metnin içine yerleştirilmiş şekilde verilebilir (Nas, 2004: 80-81; Celepoğlu, 2013: 53).

10-12 yaş grubunda kız ve erkek çocuklar arasındaki ilgi farkı belirginleşir. Kız çocuğu sosyal yaşama, aileye ait olaylara ilgi duyarken erkek çocuğu en hareketli dönemindedir ve bu sebeple spora yönelir, macera romanlarından hoşlanır (Şirin, 1994: 200;Yardımcı ve Tuncer, 2002: 16; Çınar, 2009, Stebler, 2012: 139).

12-15 yaş döneminde kendisine bir kahraman yaratma peşinde olan çocuk, sinema, müzik veya spor dünyasından bir ünlüyü örnek alır. Bu dönemde faydalı olabilecek bilgiler içeren, örnek alınabilecek hayatları olan insanlara ait biyografiler okutulabilir (Stebler, 2012: 141-142). Bu dönem çocukları vatan, millet, bayrak sevgisi, şehitlik, gazilik gibi toplumsal izleklerin/temaların işlendiği metinleri okur ve anlar (Stebler, 2012: 142).

Biyografi kitaplarında ayrıca tarihî ve coğrafî bilgilere yer verilmelidir. Hayatı anlatılan kişinin doğduğu ve yaşadığı yerlerin veya hayatına etki eden olayların tarihî ve coğrafî bilgiler eşliğinde aktarılması okuyucunun yararına olacaktır.

41 2.1.5.2.2 Kahramanlar

Çocuğun kitaptaki olumlu karakterle/kahramanla özdeşleşmesi, bütünleşmesi, anlatının içine girebilmesi için, yazarın eserde betimlediği karakterin inandırıcı, güvenilir, günlük yaşamdaki kadar gerçekçi ve çocukla aynı yaş düzeyinden olması gerekir (Karatay, 2012: 103).

Çocuğun, okuduğu kitaplardaki kahramanlarla özdeşim kurduğu bilinmektedir. Bu nedenle, çocuk kitaplarında az sayıda kahraman bulunmalı, kahramanların fiziksel ve ruhsal portreleri güçlü bir biçimde çizilmelidir. Masal ve masalımsı türlerin dışındaki kitaplarda, kahramanların özellikleri gerçek ya da gerçeğe yakın olmalı; abartıdan kaçınılmalıdır (Sever, 1995; Ciravoğlu, 2000: 190, Yardımcı ve Tuncer, 2002: 49;

Yalçın ve Aytaş, 2011: 47).

Kitaptaki kahramanların güçlü ve zayıf yönleri görülebilmeli, ana kahraman açık ve anlaşılır bir biçimde betimlenmelidir. İnsanı; güçlü-zayıf, olumlu-olumsuz ve çelişkili yanlarıyla olduğu gibi, ulaşılması zor bir örnek durumuna getirmeden (idealize etmeden) insan gibi göstermelidir. İnsan; yenilmez, her şeyi bilen, “üstün insan” olarak işlenmemelidir. Yan kahramanlar, ana kahraman çevresinde açık tanımlarla ve ana kahramanla ilişkilendirilerek anlatılmalıdır (Nas, 2004: 65;

Karatay, 2012).

2.1.5.2.3 Dil-Anlatım-Üslup

İlköğretimin ilk yıllarıyla birlikte, çocuklar anadilinin kurallarını da sezinlemeye ve uygulamaya başlar. Temel dil kurallarının davranışa dönüştüğü bu evrede, çocuklar için yazılan öğretici ve yazınsal ürünlerin anadilinin anlatım kurallarına da özenle uyması beklenir. Dil, içeriği taşıyan bir araçtır. Onun yanlış kullanılması içeriğin de yanlış ya da eksik anlaşılmasına neden olacaktır. Bu durumun, yazar-okur etkileşiminde verimsizlik yaratacağı açıktır (Sever, 2013: 92). Okul döneminde dilin kullanım incelikleri olan edebi sanatları, milletin kültürünü, hayata dair tecrübelerini yansıtan deyimleri ve atasözlerini çocuklara kazandırmada çocuk kitabı yazarlarına önemli görevler düşmektedir (Karatay, 2012: 121).

İlköğretim sürecindeki çocuklara seslenen edebiyat yapıtları; okurların dil bilinci ve duyarlığı edinmeleri, okuma alışkanlığı kazanmaları için sorumluluk bilinciyle yapılandırılmalıdır. Dilin acemice kullanıldığı, kurallarının yok sayıldığı, dilsel

42

savruklukların gözlendiği; kuru, yapay bir anlatımın egemen olduğu kitapların çocukları okuma eyleminden soğutacağı, koparacağı bilinmelidir (Sever, 2013: 92-93). Çocuk kitaplarında; basit, anlaşılabilir, yalın bir dil kullanılmalıdır. Yazarın asıl hedefi en içten, yalın cümlelerle çocuk dünyasında ilgi uyandırmak, çocukların düşünce dünyalarına yeni güzellikler eklemektir. Bu eserler, çocukta okuma alışkanlığı kazandıracaktır (Ciravoğlu, 2000).

İyi bir çocuk kitabının içerik bakımından üstünlüğünü sağlayan etmenlerin başında dil ve anlatımda gösterilen özen gelir. Çocuklara insan ve yaşam gerçekliğini dilin anlatım olanaklarını ustaca kullanarak sezdirme, tanıtma; anadilinin kavram evreninden kesitler sunma, bu evrenin inceliklerini duyumsatma gibi temel işlevleri üstlenmesi gereken edebiyat ürünlerinin, dil ve anlatım bağlamında bazı temel ilkelere yaslanması gerekir. Çocuk kitaplarında, gereksiz ve bayağı her sözcüğü anlatımın dışında bırakan bir üslup yeğlenmelidir. Anlatımda; "duruluk, akıcılık, açıklık, yakınlık, çeşitlilik ve kişisellik" etkili ve güzel bir üslup yaratmanın temel koşulları olarak görülmelidir. Çocuk kitaplarında eskimiş, yıpranmış sözcüklerle yüklü bir anlatımdan kaçınmalı; çocukların sözcük dağarcıklarını zenginleştirecek, duygu ve düşünce evrelerini de geliştirecek bir yaklaşım anlatımda temel ilke olarak benimsenmelidir. Çocuk kitaplarında anlatım, tek özne ve tek yüklemden oluşan kısa ve yalın cümlelerle yapılmalı; cümlelerde edilgen çatılı eylemler yerine, etken çatılı eylemler kullanılmalıdır. Kitaplarda, Türkçenin zengin anlatım olanakları çocuklara hissettirilmeli; çocuğun dil beğenisini geliştiren bir yaklaşımla, beş duyuya seslenen bir anlatımla üslup canlı kılınmalıdır. Kitaplarda argo söyleyişlerden, bol mecaz ve istiare kullanmaktan kaçınmalı; çocukların kullanımında güçlük çektiği bağlaç ve edatlara (mademki, gerçi, aksi halde, rağmen, sanki vb.) mümkün olduğunca yer verilmemelidir. Kitaplar; dilbilgisi, yazım (imla) ve noktalama kuralları bakımından yanlışsız olmalıdır. İleri yaşlarda ana dilinin temel prensiplerinin sağlam yerleştirilmesi için bu şarttır (Gökşen, 1980: 29; Şirin, 1994: 212-214; Ciravoğlu, 2000, Yardımcı ve Tuncer, 2002: 49; Nas, 2004; Çınar, 2009; Yalçın ve Aytaş, 2011;

Sever, 2013).

Betimleme, yazıyla resim yapma, zihninde canlandırmak için önemlidir, fakat bütün okuyucular gibi çocuklar da diyalog okumayı severler. Unutulmamalıdır ki en sıradan veya basit bir konu bile yazarın anlatım biçimi ve konuyu işleme biçimiyle özgün hale gelebilir, çocukta büyük bir merak ve okuma duygusu uyandırabilir

43

(Karatay, 2012: 109). Kuru bir üslup, çocuğun bu tür eserlerden soğumasına neden olur. Çekici, konuya ve hikâyenin akışına uygun bir üslup gereklidir (Şirin, 1994:

135).

Biyografik eserlerde de yazarların anlatımı konunun elverdiği ölçüde renkli ve çekici olmalıdır. Canlı, hareketli ve yalın bir anlatımla kaleme alınan biyografilerin çocuklarca beğenilmesi ve okunması olasılığı daha çoktur (Oğuzkan, 2013: 164).

Çocuk kitapları dil ve anlatım yönünden çocuğun dil ve düşünce gelişimine uygun olmalıdır. Çocuğun dil düzeyinden yola çıkıp onun sözcük dağarcığını zenginleştirmelidir. Şu da var ki, çocuk ikide bir sözlüğe bakmak zorunda kalmamalıdır. Dil tadı veren, dil becerisini geliştiren bir anlatım yeğlenmelidir.

Ölçülü olarak atasözleri, deyimler kullanılmalı; dilin değiştirmeli (mecazî) gücünden yararlanılmalıdır (Nas, 2004: 87-91). Her çocuk edebiyatı metninde çocuğun anlamını bilmediği ancak cümle ve anlatım tekniğinden yararlanarak çağrışım yoluyla anlamlandırdığı belirli sayıda bilinmeyen söze yer verilmelidir (Yalçın ve Aytaş, 2011: 47).