Alliance’a göre, Doğu’daki cemaatlerin çağdaşlaşması, Alliance’ın, yerel Yahudi cemaatlerin çektiği acıların büyük bir bölümünün sorumlusu olarak gördüğü tutuculuk yanlılarının yerini alabilecek yeni bir haham kuşağının oluşmasına bağlıydı. Çağdaş bir haham örneği olan Hayim Nahum, bu iş için en uygun ilk kişi olarak görülmekteydi.
AIU Merkez Komitesi, bir Türk lisesinde laik bir eğitim almış olmasının yanı sıra, geleneksel Yahudi eğitimini de görmüş olan Nahum’u, 1892 yılında bünyesine alarak Paris’e getirmiş ve onun yüksek dereceli okullarla birlikte Paris Rabbinik Okulu’nda da öğrenim görmesini sağlamıştır.
Nahum, mezun olduktan sonra, 1897’de Türkiye’ye dönmüş ve İstanbul’da yeni açılan AIU Haham Okulu ile diğer iki AIU okulunda öğretmenlik yapmak üzere atanmıştır. Öğrenimini, Alliance’dan aldığı parasal yardımlarla tamamlayabilen Nahum, özverili bir şekilde Alliance’ın davası uğruna çalışmaya başlamıştır.
Gerçekte Alliance, Türkiye ve Tunus’tan gelmiş belirli sayıda gencin Paris Haham Okulu’ndaki öğrenimlerini parasal yönden destekliyordu. Onlar, geri döndüklerinde, doğdukları toplumda hahamlık görevini yapmakla yükümlüydüler.466
Yahudi cemaatine yön veren hahamların yetiştirilmesine önem veren AIU, Haham Okulu’nu da kendi hedefi istikametinde örgütlemiştir. Daha önce Edirne’de bulunan Haham Okulu, Hasköy’e taşınarak 1895 yılında faaliyetlerine başlamıştır. Hayim Nahum da 1898 yılında bu okulda öğretmenlik yapmaya başlamıştır. Böylece İstanbul başta olmak üzere Osmanlı Yahudileri’nin batılılaşmasında yeni bir döneme girilmiştir.467
Haham Okulu, geleneksel toplumun derinliğine bir değişim geçirmesi için ayrıcalıklı bir araç olmuştur. Nahum, 1902’de ileride AIU Genel Sekreteri olacak olan Jacques Bigart’a yazdığı bir mektupta, yerel yönetimin gayrimüslimlerin ilkokul
466 E. Benbassa, a.g.e. s.21. 467 A. Arslan, a.g.e. s.184.
açmalarına izin vermediği bir dönemde Haham Okulu için gerekli iznin alınmasını, kendileri için büyük bir zafer olduğunu belirtmekteydi.468
Ancak Haham Okulu’nda Türkçe derslerin verilmesi, gelenekçi Yahudiler tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Hayim Nahum ve Alliance mensubu kişiler, okulu tartışmalardan uzak bir şekilde eğitim vermesi için Kuzguncuk’a taşımıştır. Böylelikle Haham Okulu’nda, Alliance teşkilatının doğrudan kontrolünde olmasa bile Alliance’ın istediği istikamette yeni hahamlar yetişmeye başlamıştır.
Nahum, bir yandan Doğu Yahudileri’nin gereksinim duyduğu yeni insanları yetiştirebilecek olan Haham Okulu için destek ve propaganda komiteleri oluşturmuş, bir yandan da kurduğu komitelerle birçok yandaş kazanmıştır.
Nahum, İstanbul’da bulunduğu süre içinde Yahudi cemaatine yön veren konuşmalar da yapmaktaydı. Öyle ki, bir gün Hasköy Alliance Okulu’nda yaptığı konuşma sonrası, okulun önü ‘Okuma yazma öğrenmek istiyoruz biz’ diye bağıranlarla dolmuştur. Nahum, cumartesi günleri Kuzguncuk, Piripaşa, Hasköy, Galata İtalyan Tapınağı’nda düzenlenen çeşitli konferanslara katılarak cemaati bilgilendirmeye çalışmıştır.
Nahum, Sinagoglarda halk için düzenlenen konferanslar da, genellikle Musevilik üzerine konuşmalar yapmaktaydı. İstanbul’un her tarafında yapılan bu konferanslar sayesinde okumuş Yahudiler de XIX. yüzyıl sonunda “Yahudi sorunlarına kafa yormanın gerekliliğini kavramış duruma” gelmişlerdir. Hayim Nahum’un ifadesiyle, bu konferanslarda iğne atsan yere düşmüyordu.469
Nahum’un Hasköy ve Galata’da okulların ilk sınıflarında okuttuğu Yahudi Tarihi dersleri dikkatle izleniyor ve onlara haftada 2 kez de Yahudi ahlakı üstüne konferanslar veriyordu.470
AIU, Nahum’u geleceğin Hahambaşısı olarak düşünmekteydi. Nahum’u Alliance’ın adamı olarak nitelendiren Esther Benbassa, 19. yüzyılda hahamların Alliance’a karşı olduklarını belirterek, Nahum’un hahambaşı olmasını şöyle değerlendiriyordu: “ Alliance’a göre Nahum başa geçerse topluluk yönetimi okullara
468 E. Benbassa, a.g.e. s.94. 469 A. Arslan, a.g.m. s.299. 470 E. Benbassa, a.g.e. s.70.
yardım etmek zorunda kalacaktı. Alliance okullarının giderlerinin bir kısmını topluluk yönetimi karşılardı. İkinci olarak da Hahamlar artık Alliance’a karşı olamayacaklardı.”471
Alliance’ın desteklediği Nahum’un yükselişi hızlı olmuş ve 1899’da İstanbul Yahudi cemaati idare meclisinin sekreterliğine atanmıştır. 2. Abdülhamit ile yakın ilişkisi olan Moşe Halevi’nin Jön Türk devrimi sonrası istifaya zorlanmasıyla birlikte, Yahudi cemaati idare meclisi, Hahambaşılık makamına vekalet etmek üzere Nahum’u seçmiştir. Son olarak da yıllardır dikkatle yürütülen etkili makamlar için insan yetiştirme politikası sonuç vermiş ve Nahum 24 Ocak 1909’da Osmanlı Devleti Hahambaşılığı’na seçilmiştir.472
Nahum, Osmanlı Devleti’nin hahambaşısı seçildiğinde Alliance Genel Sekreteri Bigart, Nahum’a, “Sizin başarınız ‘liberal düşüncenin’ başarısıdır. Alliance da sizin zaferinizden payını aldı…” diyerek tebrik etmiştir.473
Nahum, Osmanlı Hahambaşılığı’na seçilmesiyle beraber, İstanbul’daki Yahudi cemaati Alliance’ın etkisi altına girmiştir. Nahum, ülkenin çeşitli illerinde Türkçe vaazlar vermiş, Alliance’ın çalışmalarını anlatmıştır. Dinleyicileri arasında hükümet üyeleri de vardı. Nahum, 17 Mayıs 1910 Merkez Komitesi’ne yazdığı mektubunda: “Tapınaklarda, çeşitli kurumlarda verdiğim vaazlarda, dinleyicilere meslektaşlık ve birlik duyguları vermeye çalıştım. Dernekler, kütüphaneler vb. kurarak cemaati, Alliance’ın uygarlaştırıcı görevine yardımcı olmaya çağırdım” demekteydi.474
Osmanlı Devleti’ndeki en etkili Yahudi kurumu olan hahambaşılığında etkin olmayı hedefleyen AIU, artık hedefine ulaşmış ve kısa bir sürede Osmanlı Yahudileri’nin idaresini ele geçirmiştir. Açılan AIU okulları AIU’ın yönlendirdiği eğitim anlayışı ve müfredatı sayesinde AIU’ın etkinliği Osmanlı Devleti’nde gün geçtilçe sağlamlaşmıştır.
471 Moşe Grosman, Dr. Markus, 1992, İstanbul, s.198. 472 A. Rodrigue, a.g.e. s.185,186.
473 E. Benbassa, a.g.e. s.168. 474 a.g.e. s.178.
AIU, Türkiye’de 1860’lardaki ilk tutuk faaliyetlerinden sonra artık epey bir yol almıştır. Hahambaşılık makamında şimdi eğitimini ve yükselişini büyük ölçüde Alliance’a borçlu olan ve bir vesileyle kendisi de “benimle Alliance arasında bizi bütünleştiren ahlaki bir bağ var” diyen bir kişi vardı. Nahum’un hahambaşılığa seçilmesi, Alliance yanlısı seçkinlerin cemaat içinde güçlenmesini de beraberinde getirmiştir. Jön Türk Devrimi ile oluşan serbest ortamda muhafazakâr unsurlar cemaat içinde geri planda kalmıştır.475
Alliance’ın ve Nahum’un başarısı, gerçekte, Fransız yandaşlarının Alman yandaşları karşısındaki zaferini göstermekteydi. Çünkü 1901’de Alman Yahudileri’nin kurduğu Hilfsverein der Deutschen Juden, Alliance’ın Doğu’daki eğitim çalışmalarına benzeyen, ama daha az kapsamlı bir çalışmaya girişmişti. Alman dilini ve kültürünü yayarak alman ticaretinin ve etkinliğinin gelişmesine yardımcı olmayı düşünüyordu. Yahudi cemaatinin eski yönetimini savunanlar, hahamlar, yıllardır Alliance’a ve onun ülküsüne, gerçekleştirdiklerine düşman, gelenekçi Avrupa çevrelerinin desteklediği tüm akımlar Alman kampında birleşmişti. Cemaatin motor güçlerinin Alliance yanlılarının eline geçmesi, bir egemenliğin son bulması olasılığına işaret ediyordu. Alliance’ın koruduğu Nahum, artık iktidar gücünün merkezine gelmişti.476
Alliance’ın gerçekleştirdiği işler kadar onun ideolojisine de bağlı olan Nahum, Yahudi burjuvazisinin doğrultusunda hareket etmiştir. Nahum, Alliance’ın yaşaması için Yahudi burjuvazisinin vereceği desteği kesinlikle gerekli görmekteydi.
Siyonistlerin sürekli saldırılarına karşı Hahambaşının tüm desteğini alan Alliance okulları, bu sayede büyük bir güvenlik içinde çalışmışlardır. Nahum için Fransa ve Alliance, birbirlerinden ayrılmaz iki şeydi. Nahum, Fransızca konuşan bir Fransız dostu ve Alliance’ın eğitim çalışmalarının bir savunucusuydu. Öyle ki, Osmanlı Devleti, İtilaf Devletleri’ne bağlı okulları bir bir kapatırken, o, Alliance’a bağlı okulların açık kalması için mücadele etmiştir.
Ancak Siyonizm taraftarları Alliance’ı ve Nahum’u rahat bırakmamıştır. Hatta Balat Alliance Okulu’nun yoksul çocuklar için düzenlediği eğlence için Balat
475 A. Rodrigue, a.g.e. s.187. 476 E. Benbassa, a.g.e. s.27,28.
sokaklarına yapıştırılmış afişelerdeki ‘Alliance’ kelimesi dahi gizlice silinmiştir.477 Nahum, ilerleyen zamanlarda gelenekçi Yahudilerin ve Siyonistlerin suçlamalarına karşı, “Onların suçlamaları, benim Alliance taraftarı olmamdan kaynaklanan bir onurdur benim için” demekteydi.478
Bu arada Fransa’nın planı, Yakındoğu’daki etkinliğini korumaktı. Çünkü Alliance’ın okulları ve yerel Yahudiler onun davasına hizmet etmekteydi.479 Ancak İtilaf Devletleri’nin 1918 sonunda İstanbul’u işgali üzerine İngiltere’nin desteğindeki Siyonistler, Alliance ve Alliance mensubu Hahambaşı Nahum’a karşı harekete geçmişlerdir. Siyonist Yahudilerin İstanbul’daki esas gücü elinde tutan İngiliz desteği ile Alliance okullarının kapatılmasından korkan İstanbul’daki Fransız Büyükelçiliği,480 Alliance’dan, okulların kapatılmaması için yeni şartlara uyum sağlamasını ve Alliance okullarında İbraniceye daha geniş yer verilmesini istemiştir.
Nihayetinde Nahum, Siyonist baskılara daha fazla dayanamamış ve Mart 1920’de istifa etmiştir. Ancak Nahum, Hahambaşılık görevinden istifa ettikten sonra da Alliance için çalışmalarını sürdürmüştür.481
2.7. Alliance Israélite Universelle İstanbul Bölge Komitesi’nin Diğer