1.2. Geleneksel Yahudi Eğitim Anlayışı ve Yeni Okulların Kurulması
2.1.2. Alliance Israélite Universelle’in Kuruluşu ve Amaçları
Özgürleşmenin uluslar arası bir boyut taşıdığının giderek farkına varılması, sesini yükseltmeye başlayan bir Yahudi basını, Fransa Yahudileri Merkez İdare Meclisi’nin bir model teşkil etmesi, önde gelen Yahudilerin zor durumda olan diğer din kardeşlerinin lehine hükümetlere müdahalelerde bulunması, Fransa’da da gözlenebilen bir Yahudi aleyhtarlığı ve Kırım Savaşı esnasında Yakındoğu Yahudileri’nin yenileştirilmesinin hangi yol ve yöntemlerle sağlanacağına ilişkin tartışmaların gündeme gelmesi, Alliance’ın doğuşunun arka planını oluşturmaktadır.201
Ancak Yahudi dünyasının dayanışmasını uluslar arası ölçüde kurumlaştıran Alliance’ın kuruluşu, Şam Olayı’nın, daha sonra da İtalya’da Yahudi bir çocuğun gizli vaftiziyle ve kilisenin onu anne ve babasına vermeyi kabul etmemesiyle ortaya çıkan Mortara Olayı’nın tüm dünyada yankılanması sonucunda gerçekleşmiştir.202
1858’de gerçekleşen Mortara Olayı, örgütün kuruluşunda özel bir role sahiptir. Olaya göre Bologna’da Edgar Mortara adındaki bir Yahudi çocuğu, bebekken ailedeki Hıristiyan bir uşak tarafından gizlice vaftiz edilmiştir. Uşak durumu kilise yetkililerine anlattığında, 7 yaşındaki Edgar bir Hıristiyan olarak yetiştirilmek üzere alınıp götürülmüştür. Edgar Mortara kilisede kalmış ve sonunda bir rahip olmuştur. Avrupa Yahudileri bu olay sonucunda, geleneksel yollarla müdahalede bulunmanın etkili olmayacağını anlamışlardır.
200 M. Aydın, “ …AIU Okullarının Açılması,” s.8. 201 A. Rodrigue, a.g.e. s.34.
Zaten 1840 Şam Kan İftirası olayının yarattığı heyecan sonucu özellikle Fransız ve Alman Yahudileri arasında, dini inançlarından dolayı ayrımcılığa maruz kalan Yahudileri, nerede olurlarsa olsunlar korumak amacıyla bir teşkilat kurulması fikri gelişmişti. Mortara Olayı da bu fikri oluşumu daha da hızlandırmıştır.203
Hıristiyan dünyasında Yahudilere sempatiyle yaklaşan tek örgüt, 1855 yılında Londra’da Sör Culling Eardley tarafından kurulan Evrensel Protestan Birliği (Universal Evangelical Alliance) idi. Bu örgüt, Yahudilerin bir restorasyona tabi kılınması gerektiğine inanan Protestan bir gruptan oluşmaktaydı. Örgütün Yahudileri etkileyen yönü, yardım ve bağış, eğitim ve propagandadan sorumlu üç komiteden oluşan yapısıydı. İleride AIU’in kuruluşunda yer alacak olan Isidore Cahen, daha 1855’te Yahudiler için de buna benzer bir ‘Alliance oluşturma’ geleneğine işaret etmişti.204
Mortara olayından sonra hem Archives Israélites, hem de Univers Israélite, bu tür bir örgüt kurulması yolunda etkin bir propaganda yaptı. Isidore Cahen, L’Alliance Israélite Universelle başlığıyla Archives gazetesinde çıkan makalesinde, Alliance’ın gelecekte yapması gereken işleri kabaca ortaya koydu ve yazısının başlığıyla kurulması öngörülen örgüte isim vermiş oldu.
“Alliance Israélite Universelle” adı oldukça anlamlıdır. Kelimelerin her biri özenle tartışılarak konulmuştur. “Alliance”: (Birleşme). İbrani halkının Tanrı ile yaptığı ittifaka atıfta bulunur. “Israélite”: (Musevi). Geri kalmış, dejenere kapalı toplum içinde yaşayan, devlet yaşamının dışına itilmiş Yahudi’ye karşı; Uygar, özgür, devlet yaşamıyla bütünleşmiş Yahudi. “Universelle”: (Evrensel). Yahudi cemaatinin dayanışma ve birliğinin dünya çapındaki eğiliminin kuruluşundan itibaren ilan edilmesi. Dolayısıyla Alliance, baştan dini bir devamlılık, çağdaşlık ve özgürlük tutumu içinde, dünya çapında bir perspektifle ortaya çıkmaktadır.205
17 Mayıs 1860’ta Paris’te 17 Yahudi, Charles Netter adında varlıklı bir Yahudi tacirinin evinde toplandı ve Alliance’ın kurulma sürecini yönetecek 6 kişilik bir grup tayin etti. Bu kişiler, Charles Netter, Isidore Cahen, Elie - Aristide Astrük,
203 N. Güleryüz, “Alliance Israelite Okulları,” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 1, İstanbul,
1993, s.206.
204 A. Rodrigue, a.g.e. s.34,35. 205 H. Nahum, a.g.e. s.102.
Eugéne Manuel, Narcisse Leven ve Jules Carvallo idi. Merkez İdare Meclisi’nin önderlerinden daha genç ve çoğu serbest meslek sahibi olan bu grup, Fransa içinde ve dışında Yahudi hakları için uzun süreden beri mücadele eden Adolphe Crémieux’un da desteğini aldı.206
Aslında Fransa içinde ve dışında Yahudi haklarını müdafaa eden Adolphe Crémieux, 1845 yılında karısını ve çocuklarının dinini değiştirip onları Hıristiyan yapmıştı. Bu yıldan itibaren Yahudiliğe ilişkin meselelerde kendini geri planda tutmuştu. Fransa hükümetinde de bir dönem bakan olarak görev yapan Crémieux,207 AIU’ın kuruluşunda görev almış ve 1863’te örgütün başkanlığını üstlenerek, ölünceye dek bu görevi sürdürmüştür. Crémieux’un varlığı, Alliance’ın sorumlu bir kuruluş olarak dünya çapında meşruiyet kazanmasında önemli bir etken olmuştur.208
6 kurucu üye Temmuz 1860’da, Yahudi alemine İngilizce, Almanca, İtalyanca ve İbranice dillerinde bir çağrı ve manifesto yayınladı. Yahudi aleminin en uzak köşesine dek ulaştırılan bu manifesto, Yahudilerin özgürleşmesi yolundaki çabaların izini takip ediyor, bir saldırıyla yüz yüze gelindiğinde savunmaya geçilmesini ve Yahudi kelimesine atfedilen bütün olumsuzluklardan kurtulmak için tüm gücün tek bir noktada yoğunlaştırılması gerektiğini vurgulamaktaydı.
Çağrıda, 3 noktanın işlenip geliştirildiği görülmektedir.209
Birinci nokta ‘dayanışma’ idi. “Eğer dünyanın dört bir köşesine dağılmış sizler, atalarınızın dinine yürekten bağlı iseniz… Birliğin iyi bir şey olduğuna ve duygularınızı, arzularınızı ve ümitlerinizi birleştirebileceğine inanıyorsanız…”
İkinci nokta ‘özgürleşme’ idi. “89’un ilkelerinin etkisinin tüm dünyada hissedilecek kadar güçlü olduğuna… devrimin arzu edildiğine ve onun ruhunun her yere nüfuz ettiğine inanıyorsanız…”
Üçüncü noktaysa ‘yenileşme’ idi. “Çok sayıda dindaşınızın yirmi asırdır türlü acılar, yasaklamalar ve hakaretlere maruz kaldığına, ama birer insan ve yurttaş olarak haysiyetlerini yeniden kazanabileceklerine inanıyorsanız; yoldan çıkmışları
206 A. Rodrigue, a.g.e. s.35,36. 207 A. Arslan, a.g.e. s.41,42. 208 A. Rodrigue, a.g.e. s.36. 209 a.g.e. s.37.
kınamak yerine ıslah etmek, körleşmişleri bir başlarına bırakmak yerine aydınlatmak, bitkinlere acımak yerine onları tutup ayağa kaldırmak gerektiğine inanıyorsanız; bütün dünyanın Yahudileri, eğer tüm bunlara inanıyorsanız, gelin, çağrımıza kulak verin. Alliance’a üye olun, yardım elinizi uzatın… Çünkü kalkıştığımız çok büyük bir iş.”
Zengin ve aydın Yahudiler tarafından kurulan bu teşkilatın gayesi, Yahudi kültür birliğini temin ve devam ettirme, Yahudi okullarına yardımla onları geliştirme, Yahudilere okullarda burslar verme ve onları toplumda en ileri kültür mevkilerine getirme, baskı altındaki Yahudilere yardım, Yahudilere devamlı hayır yapmadır. Bütün bunlardan başka Yahudi çıkarlarına uygun şekilde siyasi ve kültürel meselelerde etki yapmak da amaçlar arasında bulunmaktadır.210
Yine örgütün amacı, zulme karşı savaşıp, Yahudilerin özgürlüklerine kavuşamadıkları ülkelerde hukuksal özgürleşmeyi sağlamaktı. Ancak bu özgürleşmenin hukuki boyutunun yanında toplumsal bir boyutu da vardı ve Alliance, bu iki öğeyi bölünmez bir bütün olarak görüyordu. Toplumsal özgürleşme, “Doğu’nun belli bölgelerinde, bir yenileştirme misyonunun tam anlamıyla üstlenileceği yerlerde özellikle önemliydi. “Yenileştirme”nin vasıtası ise modern eğitim olacaktı.211 Okullar ağının oluşturulması yoluyla, özgürleşmiş Batı, yenileştirilmiş Doğu’ya olan borcunu ödemiş olacaktı. Buradaki özgürleşme ve yenileştirme kavramları, Alliance’ın çalışmalarına kılavuzluk eden ideolojiyi özetlemekteydi.212
AIU, cehalet ve fakirlikten kurtulabilmenin ancak lisan, müspet ilim ve teknik bilgi temellerine dayalı çağdaş bir eğitim sistemi uygulamasıyla mümkün olabileceği esasından hareket etmekteydi.213 Yahudilerin, Rumlar ve Ermenilerle
rekabet edebilmeleri için yeni beceriler ve yetkiler edinmelerinin ne kadar gerekli olduğunun farkında olan Frankolar ve maskillerle beraber cemaatlerin yerli liderleri, hareketin en sıkı destekçileriydi.214
210 Hikmet, Tanyu, Yahudiler ve Türkler, Bilge Yayınları, 1979, s.315. 211 A. Rodrigue, a.g.e. s.XV.
212 a.g.e. s.40.
213 N. Güleryüz, “Alliance Israelite Okulları,” s.206. 214 E. Benbassa, A. Rodrigue, a.g.e. s.212.
Merkez İdare Meclisi, Alliance’a ilk başlarda mesafeli tutum takınsa da bu pek uzun sürmedi. İki örgütün liderliği arasında kısa sürede bir yakınlaşma meydana geldi. Ancak AIU’ e muhalif olanlar da vardı. Fransa, İtalya, Hollanda, Belçika Yahudileri ilk yıllarında Alliance’a en çok sahip çıkan Yahudiler oldu. İngiltere ve Almanya Yahudileri de bir tereddüt dönemi geçirdikten sonra örgütü benimsediler.215
Kısa bir süre sonra Hollanda, Belçika, İngiltere, Almanya ve diğer bazı ülkelerde yerel komiteler oluşturuldu.216
Yerli hahamların Alliance’a karşı olan olumsuz fikirleri de yavaş yavaş değişmeye yüz tutar. Toplulukta hüküm süren yoksulluk nedeniyle, ciddi yatırımlar yapan bir kuruma karşı en tutucu çevrelerin bile direnci kırılır. Okulların çoğu aşamalı olarak toplulukla kaynaşır ve ilgili kurumlarından para yardımı bile alırlar.217
Alliance, ulusal sınırları aşan bir Yahudi kolektivizmi adına dayanışma havuzunu dolduracak suyun musluğunu açmıştır. AIU Paris Merkez Komitesi’nin Fransızlardan oluşan tertibi aynı kaldı, ancak komite, özellikle ilk 20 yılda derneğin uluslararası – evrensel karakterine titizlik göstermekte ve kendisini özel olarak Fransız Yahudilerinden oluşmuş bir organ olarak lanse etmek istememekteydi. Bununla birlikte, örgütün kültürü, ideolojisi ve politikası her yönüyle Fransız Yahudi liderliğinin damgasını taşımaktaydı.218