İkinci Bölüm
13. Hastalıkları bildiren birleşik adlar:
çilläşir "nikotin asidinin azalmasından dolayı cilt ve bağırsakta bulunan bir hastalık"
çilläyärä "çocuğun doğduğu ilk günlerde görülen yüksek ateşli, kırmızı renkte geniş lekeler döktüren, kuluçka dönemi üç dört gün süren tehlikeli hastalık"
eşäkyemi "bir tür kaşındırıcı cilt hastalığı"
içburuġ "kanlı ishal, dizanteri"
ḳanbasimi "tansiyon"
mayḫoräk "insanın başında, atın yelesinde bulunan dermatolojik bir hastalık"
şäkärkäsäli "şeker hastalığı; diyabet"
tişaġrıḳ "diş ağrısı"
14. Karışık Grup: Bu grupta yer alan birleşik adlar, yukarıda belirtildiği üzere genellikle soyut kavramları karşılamakla beraber " ab-i-ĥäyat, ilanizi , ḳılav " gibi birkaç somut kavramı da karşılamaktadır. Bunun yanı sıra ölçü birimlerini bildiren "ämpiyärmetr, kalorimetr, millimetr, kilogram, kilometr, millimetr, santimetr " gibi yabancı dillerden Farsça aracılığıyla alınan birleşik adlar da bir nesne veya somut kavramı bildirmektedir.
Bu birleşiklerin yukarıdaki gruplarda değerlendirilmesi güç olduğu için karışık grup içerisinde değerlendirmeye çalışıldı.
ab-i-ĥäyat "hayat suyu; efsanelere göre içen kimseye ölümsüzlük sağlayan su;
efsanevi pınar suyu; hayat için değerli olan şey"
ab-u-hava "iklim, hava durumu"
aḫırülämr "eninde sonunda"
aḫırzäman "dünyanın sonu; kıyamet"
atkuçi "beygir gücü"
ayimapä "yaşlı kadınlara saygı, kızlara ise sevgi göstermek için söylenen saygı sözcüğü"
ayimpaşşä "yaşlı kadınlara söylenen saygı sözcüğü; bayan adı"
baştubän "aşağıya doğru, alçaklaşma"
başustigä "başüstüne"
bäççaġar "sövmek için kullanılan kelime"
çämändägül "çok çiçekli"
‛äks-ül-‛ämäl "tepki"
ämpiyärmetr "ampermetre"
ärkanidävlät "devlet adamları"
ḫalḳara "uluslararası"
ḫamṭämä‛ "boşuna isteme, boş dilekler"
ḫamvä‛dä "tam söz vermeme"
ḫaspoş "bir yeri yahut bir şeyi çalı çırpıyla gizleme; bir kusuru, suçu başkalarından gizleme"
hicranoti "ayrılık ateşi"
ḥusniḫat "güzel yazı sanatı"
ilanizi "yılan izi"
ilhampärisi "şair veya yazara ilham veren güzellik"
iskänäpäyvänd "ağacın gövdesini yararak aşılama"
iżaḥṭäläb "açıklama gerektiren"
‛izzätinäfs "öz saygı; kişinin kendine verdiği değer"
kalorimetr "kalorimetre"
ḳasämyad "görev yemini"
kilogram "kilogram"
kilometr "kilometre"
kişänbänd "zincirlenen; tutsak"
ḳılav "bir tür hastalıktan dolayı at ve ineklerin ağzından akan sıvı madde"
ḳırġınbärat (ḳırġınsuran) "katliam, soykırım; şiddetli çatışma"
ḳoşavaz "iki sanatçı tarafından söylenen şarkı"
közbaġlavçi "gözü aldatmak amacıyla özel olarak hazırlanmış araçlarla göz bağı yapma sanatı, illüzyonizm; el çabukluğu ile göz boyama"
közḥäḳḳı "göz hakkı"
közöngi "göz önü"
kunarä "bir gün sonra"
ḳuşuyḳusi "tavşan uykusu, kuş uykusu"
mamägulduräk "yıldırım"
mamäḳaldiraḳ "yıldırım"
mamätälaḳ "sert bir darbenin sonucunda vücutta oluşan mavimsi leke"
mäymunbazar "aşırı kalabalık, düzensizlik, karışıklık"
mäzäḫoräk "bir yiyeceğe aşırı derecede düşkün olan; elde edilen bir şeyi tekrar elde etmek için temayül gösterme"
millimetr "milimetre"
mulläkä "bir kişinin kendisinden daha büyük kişilere kullandığı saygı sözü"
ölikuyḳu "gaflet, derin uyku"
payḳadäm "adım; ayak izi"
peşanäteri "zahmet"
santimetr "santimetre"
sözbaşi "önsöz, söz başı"
sözoyini "kelime oyunu"
ṣubḥiṣadiḳ "şafak"
suʾiḳaṣd "suikast"
suʾistifadä "görev, yetki vb.ni şahsî çıkarı için kötüye kullanma"
suʾisti‛mal "suiistimal"
suvḳar "iki su veya ırmağın kesişme noktası"
suvpärisi "deniz perisi"
şäkärabsayä "ağaçların gölgesi"
tañşämali "tan yeli"
taşbaḳaḳadäm "kaplumbağa yürüyüşü"
tärci‛bänd "terciibent; divan edebiyatında uyakları başka başka olan birkaç bentten oluşan ve her bendin sonunda tekrarlanan bir beyit bulunan bir manzume biçimi"
tärcimäiḥal "öz geçmiş"
tärkibibänd "terkibibent; divan edebiyatında uyakları başka başka olan birkaç bentten oluşan ve her bendin sonunda kafiyeleri aynı birer beyiti bulunan manzume biçimi"
temirintiẓam "sıkı düzen"
temiriradä "sabit irade, iradesi değişmeyen"
temirḳanun "sert uygulanan kanun"
tuzḥäḳḳı "birisinin yaptığı iyiliğin karşılığı olarak iyilik yapma"
‛umrpäymanäsi "ömür ölçütü"
‛umumdävlät "tüm devleti ilgilendiren"
‛umumḫalḳ "tüm halk"
‛umumittifaḳ "genel birlik, sendika koordinasyonu"
‛umummilli "tüm millete ait, kamuya ait"
vaḳtçaġlik "eğlenme"
vaḳtḫuşlik "eğlenme, keyif"
väḥdätivucud "panteizm; tüm tanrıcılık"
vicdan‛äẕabi "vicdan azabı"
yanbaş "yanı baş"
yetimḥaḳḳı "yetim hakkı; yetimin babasından kalan miras"
żärbcädväli "çarpım çizelgesi"
başḳatirmä "bulmaca"
yävm-ül-ḥaşär "kıyamet günü, mahşer günü"
2.1.1.2. Ad + Sıfat Biçimindeki Birleşik Adlar
Bu biçimle yapılan birleşik adlar, Arapçadan ve Farsçadan değiştirmeden alınan birleşik adlar ve Özbek Türkçesinin sözvarlığındaki kelimeler ile yapılan birleşik adlar ölmek üzere ikiye ayrılmaktadır. Arapçadan alınan birleşik adlara, "aḳlisälim, du‛ayiḫayr " gibi birleşik adlar; Farsçadan alınan birleşik adlara da "çaysaf, ḫamirturuş, taḫtirävan, piyazdaġ " gibi birleşik adlar girer.
Özbek Türkçesinin sözvarlığındaki kelimeler ile yapılan birleşik adlar, hem ek alarak hem de ek almadan yapılmıştır. Örneğin: "başḳatirmä, burmäḳarä " gibi birleşik adlar, fiilden ad, sıfat yapan "mä" yapım ekini alarak birleşirken, "bärginazik, tirnaḳ gädasi " gibi birleşik adlar ise iyelik ekini alarak birleşmiştir. "yertolä, baldirḳarä " gibi birleşik adlar ek almadan yapılmıştır.
Ad + sıfat biçimiyle yapılan birleşik adların sayıca çok az olduğu dikkati çekmektedir. Bu biçimde yapılan adlar, çeşitli soyut ve somut kavramları bildirmektedir. Sayıca fazla olmayan ad + sıfat biçiminde yapılan birleşik adların alt gruplara ayrılması oldukça güçtür.
‛aḳlisälim "sağduyu"
baldirḳarä "hekimlikte kullanılan bir tür bitki"
başi açiḳ "başörtüsüz bayan; dul; kimseyle nişanlanmayan kız"
başibaġliķ "nişanlandırılan kişi"
bängidevanä "yaprakları büyük, çiçekleri sarı ve mor renkli afyon gibi uyuşturucu ve keyif verici bir bitki ve bu bitkiden elde edilen madde"
bärginazik "kavun türü"
burmä ḳarä "çamgillerden bir bitki"
çaysaf "çay filtresi"
danäşor "çöllerde yetişen bir tür ot"
du‛ayibäd "beddua"
du‛ayiḫayr "birine Allah’tan iyi şeyler isteme"
ḫamirturuş "maya"
işbilärman "iş adamı"
ḳaläm‛aciz "yazması veya ifadesi güç olan konu"
ḳıymäbap "kıymaya uygun olan et"
közḳaräsi "göz bebeği"
közibitik "gözleri açılmayan hayvan yavrusu"
layçaḳır "giysilerin üzerine sıçrayan çamur parçaları"
paḫtädaġ "yağda veya ateşte ısıtılarak yara üzerine konan pamuk"
piyazdaġ "yağda kızartılan soğan"
taḫtirävan "dört kişi tarafından taşınan hükümdarların oturduğu büyük koltuk"
yertolä "bodrum"
2.1.1.3. Sıfat + Ad Biçimindeki Birleşik Adlar
Bu biçimle yapılan birleşik adlar, yapı bakımından sıfat tamlaması biçiminde yapılmıştır. Bu biçimdeki birleşik adlar renk, nitelik ve özellik bildiren sıfatların bir adla bir araya gelerek birleşmesinden oluşur. Genellikle bitki, hayvan, kuş, böcek, yer, şahıs, yiyecek-içecek, zaman, hastalık ve nesneleri bildiren birleşik adlar bu biçimde yapılmıştır. Özbek Türkçesinde Ad + ad biçimiyle yapılan birleşik adlardan sonra en çok işlek olan ve en çok birleşik ad yapan biçim sıfat + ad biçimidir. Bu biçimle yapılan birleşik adlar, çeşitli somut ve soyut kavramları karşılamak üzere aşağıdaki 9 semantik gruba ayrılabilir:
1. Bitkileri bildiren birleşik adlar
2. Hayvanları, kuşları bildiren birleşik adlar 3. Yiyecekleri ve içecekleri bildiren birleşik adlar 4. Şahısları bildiren birleşik adlar
5. Yerleri bildiren birleşik adlar 6. Nesneleri bildiren birleşik adlar 7. Hastalıkları bildiren birleşik adlar 8. Zamanı bildiren birleşik adlar
9. Karışık grup
Ad + ad biçiminde olduğu gibi sıfat + ad biçiminde de en çok yapılan birleşik adlar sırasıyla bitkileri, meyveleri, hayvanları, kuşları, böcekleri ve nesneleri bildiren birleşik adlardır. Bunların yanı sıra sayıca az olsa da yiyecek-içecek, şahıs, yer, hastalık ve zamanı bildiren birleşik adlar da yapılmıştır.