Birleşik İsimlerin Kelime Türlerine Göre Gruplandırılması 1. Birleşik İsimler

Birleşik isimler, birden fazla kelimenin çeşitli gramer kuralları içerisinde bir araya gelerek, tek bir nesnenin, tek bir soyut varlığın adlarını ifade etmekle görevli kelimelerdir. Çeşitli gramer kuralları içerisinde bir araya gelen kelimeler, birleşik isim durumuna girdiklerinde tek kelimelik ismin gördüğü işleve bağımlı olurlar (Biray 1999:

192, 193). Başka bir deyişle, bağımsız leksik anlamlı iki veya üç kelimenin bağımlı olarak oluşmasıdır (Hacıyev 1985: 119). Birleşik isimlere eklenen yapım ve çekim ekleri, ek ekleme yoluyla türemiş isimlerde olduğu gibi bu isimlerin sonuna eklenir.

Ama Özbek Türkçesinde fakat "çä" küçültme ekinin birinci ögenin sonuna eklendiği de görülür. Tügmäçägül, kasäçäbärg, tumarçägül, gibi.

Birleşik isimleri oluşturan kelimeler genellikle kendi anlamlarını kaybederek bazen de kendi anlamlarını koruyarak bir araya geldikleri kelimelerle yeni bir anlam yüklenirler (Biray 1999: 192, 193). Başka bir deyişle birleşik isimde kullanılan söz kalıpları çeşitli kelime gruplarıdır. Bir kelime grubu yapısındaki her birleşik isim, birleşiği oluşturan sözlerin kendi anlamları dışında yeni ve bağımsız birer leksik anlamı kazanmıştır (Korkmaz 2009: 137). Örneğin: boyinbaġ birleşik isminin bileşimindeki

"boyin" ve "baġ" ögeleri bağımsız isimler olarak gözükebilir. Ama gerçekte boyinbaġ birleşik isminin bileşimindeki "boyin" ve "baġ" ögeleri kendi bağımsızlıklarını kaybetmekle birlikte anlamlarını da kaybetmişlerdir. Yani "boyin" ve "baġ" sözcükleri ayrı ayrı anlam ifade etmemektedir. Çünkü boyinbaġ birleşik ismi "boyin" ve "baġ"

anlamlarından farklı, yeni bir anlam (yeni bir nesneyi) ifade etmektedir Buna ek olarak birleşik isimleri oluşturan ögeler arasında sözdizimsel bir ilişkinin bulunmaması, önemli bir özellik olarak kaynaklarda kaydedilmiştir (Hacıyev 1963: 14, 15).

Birleşik isimleri sıradan bir kelime grubundan ayıran özellik de bu anlam değişikliğine dayanır. Diğer taraftan birçok yerde bu ayrımda vurgunun da etkisi olduğu görülür. Başka bir deyişle birleşik isimleri oluşturan kelimelerin önceki vurguları ile birleşik ismin vurgusu farklıdır. Birleşik ismi oluşturan ögeler vurgularını tek bir vurguya bırakırlar. Örneğin, altinḳonġız "altın böcek" birleşik ismini oluşturan altin kelimesinde vurgu ikinci -tin hecesinde, ḳonġız kelimesinde ise ilk-ķon hecesindeyken, altinḳonġız birleşik isminde vurgu üçüncü -ḳon hecesindedir.

Birleşik isimler, anlam açısından ele alındıklarında değişik anlam özelliklerine sahip oldukları görülür. Bunlar bir adın, bir nesnenin yapıldığı maddeyi, yetiştiği yeri, verdiği ürünü, o nesnenin nitelik veya özelliğini gösterme, adlandırmadaki işlevini belirtme, aitlik belirtme, kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşmuş adlara dönüşme ve benzetme gibi çok yönlü anlam ilişkileri taşırlar. Aitlik, ilgi bağı ve benzetme, birleşik isimlerin oluşumunda önemli yer tutmaktadır. Benzetme yoluyla oluşturulan birleşik isimlerde, somutlaştırma eğiliminin ağır bastığı görülür. Pek çok bitki, çiçek, hayvan, böcek, eşya, alet ve nesne adları ile bir kısım yer adları da bu yolla kurulmuştur (Korkmaz 2009: 138).

Kelime türü bakımından ise birleşik isimler, ek ekleme yoluyla yapılan türemiş isimlerden farklıdır. Ek ekleme yoluyla yapılan türemiş isimler, ad, sıfat ve zarf kelime türlerine girerken, birleştirme yoluyla yapılan isimlerde zamir türü de yer almaktadır Sözün kısası birleşik isimler, genellikle iki ögeden oluşur (Öz 1999: 234). Örneğin:

ḳoziḳarin, közmunçaḳ, ḳıziliştan gibi. Bunun yanı sıra, az sayıda üç ve dört ögeden oluşan birleşik isimler de vardır. ġozäpoçaḳ romal, gültäcixoräz, ḳurbaḳḳagül taḳḳı

"şapka türü" gibi. Bir cümle niteliğinde olan bazı birleşik isimler de vardır. tamteşär, alibsatär, yebtoymäs, kelinçäḳırdı gibi.

Bilimsel kaynaklarda birleşik isimler genellikle kelime türü bakımından ele alındığı için çalışmada bu yönteme göre birleşik isimler incelendi. Kaynaklarda kelime türlerine göre biçimler verilmiş, bu biçimlerin anlam gruplarına yer verilmemiştir (Abdurrahmanov 1975, Hacıyev 1963). Öz, "Özbek Türkçesinde İsimler" adlı doktora çalışmasında bu biçimlerin anlam gruplarını da ayrıntılı olarak değerlendirmiştir.

Çalışmada, bu çalışmadaki anlam grupları esas alınarak birleşik isimler değerlendirildi.

Ayrıca birleşik isimlerin çoğunun anlamlarını Türkiye Türkçesinde aktarmak için Öz'ün

"Özbek Türkçesinde İsimler" adlı doktora çalışmasından çok yararlanıldı.

Birleşik isimler, gramer yapıları bakımından başlıca dört ana gruba ayrılabilir:

1. Birleşik Adlar 2. Bileşik Sıfatlar 3. Birleşik Zamirler 4. Birleşik Zarflar

2.1.1. Birleşik Adlar (Ķoşmä Adlär)

İki veya üç bağımsız anlamlı kelimeden oluşan ve bu kelimelerin kendi kavramları dışında yeni bir kavramı karşılamak üzere, tek vurgu ile telaffuz edilen ve

birleşik kelime kalıbına göre bir araya gelerek meydana getirdikleri ad, birleşik addır (Korkmaz 2007: 45; Öz 1999: 234, 235).

Özbek Türkçesinde birleşik adlara, tarihsel açıdan bakıldığında, farklı dönemlerde çeşitli yollarla yapıldığı vurgulanmaktadır. Bu nedenle birleşik adların bir araya gelmesi ve çeşitli yollarla yapılması da farklıdır. Dolayısıyla bugünkü Özbek Türkçesinde kullanılmakta olan birleşik adların bazılarını kavramsal açıdan açıklamak pek kolay bile değildir. Örneğin: kokyötäl, koksulṭan, ayimḳavaḳ, tonġıztäraḳ gibi (Hacıyev 1963: 17, 18). Buna karşın, Özbek Türkçesi üzerine yapılan bazı çalışmalarda birleşik adların genel özellikleri bakımından aşağıdaki gibi ayrılabilecekleri gösterilmektedir:

1. niteleyen + nitelenen biçiminde birleşen birleşik adlar: "tuyäkuş, taşkömir"

2. tamlayan + tamlanan biçiminde birleşen birleşik adlar: "almäḳaḳı, aşpiçaḳ"

3. özne + yüklem biçiminde birleşen birleşik adlar: "ķar yaġdi"

4. nesne + yüklem biçiminde birleşen birleşik adlar: "kelinçaḳırdı, kiryuvdi"

5. zarf tümleci + yüklem biçiminde birleşen birleşik adlar: "gursketdi "

6. kök veya gövde + kök veya gövde biçiminde birleşen birleşik adlar: "ḳıziliştan, ḳoziḳarin"

7. niteleyen fonksiyonundaki bileşimlerden oluşan birleşik adlar "aläpoçaḳ, ḳırḳboġın"

8. bazı bileşimlere yapım eki eklenerek oluşturulan birleşik adlar "temir yolçi, beşkünlik dünya"

9. izafeli ("i"li) bileşimlerden oluşan birleşik adlar "gültacḫoraz, gülsäpsär"

10. birleşik cümleden oluşan birleşik adlar "tegmänazik"

11. yüklem ve ünlemden oluşan birleşik adlar "açildästurḫan, yariltaş" (Hacıyev 1963: 18, 19).

Bu çalışmada birleşik adlar genel özellikleri bakımından değil, kelime türü bakımından ele alındı. Dolayısıyla kelime türü bakımından birleşik adlar şu gruplara ayrılabilir:

A. Ad + ad biçimindeki birleşik adlar B. Ad + sıfat biçimindeki birleşik adlar C. Sıfat + ad biçimindeki birleşik adlar D. Sayı + ad biçimindeki birleşik adlar E. Ad + fiil biçimindeki birleşik adlar

G. Fiil + ad biçimindeki birleşik adlar 2.1.1.1 Ad + Ad Biçimindeki Birleşik Adlar

Bu modelle yapılan birleşik adlar, birleşik ad yapmaya oldukça elverişli bir biçimdir. Dolayısıyla, pek çok unvan, kişi, hayvan, kuş, böcek, bitki, gelenek, nesne, zaman-mevsim, çeşitli iş-meslek, yiyecek-içecek, akrabalık, organ ve hastalık adlarının büyük bir bölüğü "ad + ad" biçimiyle yapılmıştır. Birleşme kurallarına göre bu biçimle yapılan birleşik adlar, ek almadan birleşen birleşik adlar ve ek alarak birleşen birleşik adlar olmak üzere ikiye ayrılır:

I. Ek almadan birleşen birleşik adlar, ad + ad biçimindeki birleşik adların esas kısmını oluştururken (Öz 1999: 236), hiçbir gramer ilişkisine bağlı olmadan doğrudan doğruya iki veya daha çok addan oluşmaktadır (Hacıyev 1963: 20). Söz gelimi, altinḳonġız "altın böcek", bigiztumşuḳ "bir kelebek türü", itbäliḳ "köpek balığı", börigül

"sürekli yeşil olan birkaç yıllık bitki", börikällä "bir tür yuvarlak kavun", ḳoziḳarin

"mantar", äncirşäftali "incire benzer şeftali türü", aymamä "ay", aşḳazan "mide" gibi birleşik adlar, bu biçimle yapılan birleşik adlar grubuna girer.

II. Ek alarak birleşen birleşik adlar ise yine iyelik eki alarak birleşen birleşik adlar ve Farsça izafe²⁰ "i" vasıtasıyla birleşen birleşik adlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (Öz 1999: 236). İyelik ekiyle birleşen birleşik adlar, ḫanḳızi "uğur böceği", käklikoti

"kekik", bäkavulbaşi "aşçıbaşı", toybaşi "düğüne rehberlik eden kişi", takaşi "yaprak dolması", ḳanbasimi "tansiyon" çilläsuvi "kışın tarlalara ve ağaçlara verilen su", sünnättoyi "sünnet düğünü", yilaşi "rahmetli olan kişinin yıl dönümünde hatim indirilerek verilen yemek", sözbaşi "önsöz, söz başı", közgävhäri "göz bebeği", sözoyini "kelime oyunu" gibi birleşik adlardır. İzafe ekiyle yapılan birleşik adlara ise källä-i zaġ "siyahımsı mor renkli üzüm türü", nurididä "evlat", ḥusniḫat "güzel yazı sanatı" baġı eräm "cennet; güzel ve yemyeşil bahçe", zähri ḳatil "ölümcül zehir", häżmiṭä‛am "yemeyi sindirmeye etkili olan her şey", ab-i-zämzäm "Mekke şehrinin yakınındaki zemzem pınarının suyu", bäzmi cämşid "şahane ziyafet ve içki meclisi",

20. İzafe kavramı bizim bakabildiğimiz Farsça gramerlerde şu şekilde tanımlanmaktadır: İki kelime bir araya gelerek birleştiğinde, birinci kelimenin sonunda kesre (Arap alfabesiyle yazılmış metinlerde altına konduğu ünsüzlerin birer ünlü ile okunmasını sağlayan işaret) varsa, (ama izafe harfi olmama koşuluyla) bu iki kelime arasında izafe durumu vardır ki, birinci kelimeye muzzaf "tamlanan", ikinci kelimeye de muzzaf ileyhe "tamlayan" denmektedir. Örneğin: Çerāğ-e-otak قﺎﺗا غاﺮﭼِ "oda lambası" tamlamasında çerāğ "lamba" tamlanan ve otak "oda" ise tamlayandır.

Eğer kesreli isimden sonra sıfat gelmişse, kesreli isme mevsuf "niteleyen", kesresiz isme de sıfat

"nitelenen" denir. Mesela: Çerāğ-e-rūşen ﻦﺷور غاﺮﭼِ "yanan lamba", tamlamasında "çerāğ" mevsuf

"niteleyen", rūşen ise sıfat "nitelenen"dir (ŞARİAT 1384h / 2005: 50; MAHTİYAN 1378h / 1999: 66, 130, 247.; KHAYAMPUR 1388h / 2009: 104).

nävrozi‛äcäm "Özbek Türklerinin klâsik şarkılarından birinin adı" vb. gibi birleşik adlar girer. Bunların yanı sıra az sayıda, addan ve sıfattan ad türeten "lik" ekiyle ösimlikyaġı "bitki yağı", pälävḫorlik ton "yemekli toplantılarda giyilen hırka", fiilden at ve sıfat türeten "mä" ekiyle de tugmägül "dalya, yabanî ebem gömeci", çälmäḳavaḳ "bir tür kabak", surmäçob "sürme çubuğu" ḳıymätäḫtä "eti kıyma yapmak için kullanılan tahta", taḳmägül "kızılcıkgillerden, gövdesi çok dikenli, ufak ve kokulu çiçekli yabâni bir bitki" basmäḫanä "basımevi, matbaa", gibi birleşik adlar yapılmıştır. Ayrıca Özbek Türkçesinde, Farsçadan geçen "çä" küçültme ekiyle yapılan birleşik adlar da vardır.

ṭumarçägül taḳḳı "geleneksel baş giysisinin bir türü", kasäçäbärg "çanak yaprağı" gibi.

Ama "çä" küçültme ekiyle yapılan birleşik adların sayıları fazla değildir.

Ad + ad biçimiyle yapılan birleşik adlar sırasıyla "hayvanlar, kuşlar ve böcekleri",

"bitkileri", "yiyecek ve içecekleri", "şahısları", "akrabalıkları", "yeri", "zaman, mevsimi", aletleri, nesneleri", "iş, mesleği", "gelenekleri", "gelenek eşyalarını",

"organları" ve "hastalıkları" bildiren adlar olmak üzere 13 anlam gruba ayrılabilir.

Birleşik adların bir kısmı yukarıda belirtilen 13 grubun içerisinde değerlendirilemedi.

Çünkü bu birleşik adlar daha çok soyut kavramları karşılamaktadır. Bu nedenle karışık grup adıyla 14. grup olarak değerlendirildi. Ad + ad biçiminde en çok "bitki, alet-nesne, hayvan-kuş-böcek, geleneksel eşya ve yer adlarıyla birlikte soyut kavramları karşılayan birleşik adlar da yapılmıştır.