MAHALLİ İDARELER BÜTÇESİ
1. Harcama Öncesi Kontrol
5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Mali Kontrol Kanunu, mali kontrolü, harcama öncesi önleyici kontrole dayandırmıştır. Merkezde ve taşrada oluşturulmaya çalışılan, mali kontrol yetkilisi ile mali kontrol süreci daha uzun ve etkisiz hale gelmekte ve harcama yetkililerinin sorumlulukları mali kontrol yetkilileri ile paylaştırılmaktadır. Böylece sorumluluğun bütçenin sahibi olan kurum yöneticisinden, mali işlemleri uygulamadan önce vize eden veya uygun görüş veren mali kontrol yetkilisine geçmesine neden olmaktadır. Bunun sonucu, mevcut mali sistemimizin de en önemli sıkıntılarından biri olan, kuruma tahsis edilen fonların
etkin, verimli ve yerinde kullanılması için çaba harcaması ve performansın artmasından yönetici sıfatıyla sorumlu olması gereken kurum yöneticilerinin bu fonksiyonlarını yerine getirmek konusunda kayıtsız kalmalarıdır. Avrupa Komisyonu, 1999 yılına kadar, geleneksel olarak, harcamaların uygunluğunun sağlanması konusunda, günlük binlerce işlemin merkezileştirilmiş harcama öncesi vizesine güvenmekteydi. Harcama öncesi mali kontrol, her harcama talebinin geçerliliğinin merkezi Mali Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından denetimi yoluyla yapılmaktaydı. Komisyondaki her harcama veya hizmet sözleşmesi, imzalanmadan önce Mali Kontrolörlerin görüşüne sunulmak zorundaydı. Komisyonun Mali Kontrolörlerinin denetim şekli, çoğunlukla şekilsel olarak sunulan işlemlerin mali ve idari uygunluğu üzerine odaklanmış durumdaydı. Ancak gelinen noktada Komisyon, önemli sözleşmeler veya taahhütler dışında harcama öncesi vize uygulamasını kaldırma aşamasındadır. Bu gelişimin nedeni; Avrupa Parlamentosu ve Komisyonu’nca 1999 yılında görevlendirilen bağımsız bir komitenin hazırladığı raporda ülkelerin harcama öncesi kontrolü kaldırdığının açıkça belirtilmesidir.
5018 Sayılı Yasa ile Mali kontrol yetkilisine, alınacak mali kararların kullanılabilir ödenek tutarı, bütçe tertibi, ayrıntılı harcama programı ile harcamanın bütçe ve gider mevzuatına uygunluğunu kontrol etme görevi verilmiştir. Mali kontrol yetkilisine verilen bu görev, 1050 Sayılı Genel Muhasebe Kanunu’nun 81. maddesiyle saymana verilen “giderin kendisine verilen yetki içinde olması, giderin bütçedeki tertibine uygunluğu, giderin kanunlar, tüzükler ve kararlar hükümlerine uygunluğu” görevinden başka bir şey değildir.
Getirilen sistemde, mali kontrol yetkilisi tarafından vize edilen veya uygun görüş verilen mali işlemler gerçekleştirilebilecektir. Mali kontrol yetkilisine verilen bu vize görevini ise Maliye Bakanlığı’nın (Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü) bazı giderler harcama öncesi yaptığı vize işlemleri olarak anlamak gerekmektedir.
2. İç Denetim (Harcama Sonrası)
Kanun’un 62. maddesinde iç denetim, “kamu idaresinin çalışmalarına değer katmak ve geliştirmek için oluşturulan bağımsız ve nesnel güvence sağlayan danışmanlık faaliyetidir.” şeklinde tanımlanarak, iç denetim faaliyetinin sadece iç denetçiler tarafından yapılabileceği hüküm altına alınmaktadır. 65. maddede ise, iç denetim faaliyetlerinin eşgüdümünü sağlamak üzere Maliye Bakanlığı bünyesinde iç denetim sistemlerini izlemek, bağımsız ve tarafsız bir organ olarak aynı maddede
belirtilen görevleri yerine getirmek üzere bir İç Denetim Komitesi’nin kurulması hüküm altına alınmaktadır160.
Harcama sonrası denetimler iç denetçiler tarafından yapılacaktır. Bunlar ilgili idarelerce atanacaklar ve görev yaptıkları idarelerin özelliklerini dikkate alarak performans kriterleri oluşturacaklar; bu kriterlerin en iyi şekilde sağlanması için iyi bir sistemin oluşturulmasına katkıda bulunacaklar ve uygunluk denetimi yapacaklardır. Her kurumun bütçe sorumlularının kaynakların etkin, verimli ve ekonomik kullanılıp kullanılmadığını bilmek için uygunluk ve performans denetimi yaptırması gereklidir.
Kanun ile Sayışta’yın ön denetimine son verilerek, dış denetimin sadece harcama sonrası mali uygunluk ve performans denetimine yönelmesi suretiyle, bu konuda dünyadaki uygulamalara paralellik sağlanması hedeflenmiştir. Ancak Sayıştay’ın iç denetimde devreden çıkartılmasına rağmen, mali kararların Maliye Bakanlığı ve Mali Kontrol Yetkilisi’nin vize uygun görüşüne ve ödemeden önce de hem Mali Kontrol Yetkilisi’nin hem de Sayman’ın mali kontrolüne tabi tutularak yeni kontrol noktaları ortaya çıkarılmakta ve harcama süreci hantallaştırılıp uzatılmaktadır.
Maliye Bakanlığı’nca denetim birimleri kanalıyla diğer kurumlar üzerinde yapılan mali denetime son verilmekte, bunun yerine Bakanlığa istisnai ve sınırlı bir denetim yetkisi tanınmaktadır. Bu yetki ancak özel durumlarda kullanılabilecek istisnai bir yetkidir. Kanun gereği, mali yönetim ve kontrol sisteminin tümüyle zaafa uğradığı belirgin yolsuzluk ve/veya kamu zararına yönelik emarelerin ortaya çıktığı durumlarda; ilgili bakanın talep etmesi veya doğrudan Başbakan’ın onayı üzerine Maliye Bakanı, yetkili denetim elemanlarına, kamu idarelerinin tüm mali yönetim ve kontrol sistemlerini, mali karar ve işlemlerini mevzuata uygunluk yönünden teftiş ettirebileceklerdir161. Bu teftişler sonucunda düzenlenecek raporların bir örneği de
gerekli işlemlerin yapılması için bakana gönderilir. 3. Dış Denetim
Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nda Sayıştay tarafından yapılacak harcama sonrası dış denetimin amacı, “genel yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin hesap verme sorumluluğu çerçevesinde, yönetimin mali faaliyet, karar
160 Baki KERİMOĞLU; “Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu Tasarısı; İç Kontrol Sisteminin Tasarımı”, Maliye Dergisi, Sayı:142, Ocak-Nisan 2003, s.112.
161 Ekrem CANDAN, “Eski ve Yeni Kamu Mali Yönetim Sisteminin Mukayeseli Olarak Değerlendirilmesi ve 5018 Sayılı Kanun İle Öngörülen Esaslar ve Getirilen Yenilikler – II”, Vergi Dünyası, Sayı:296,
ve işlemlerinin; kanunlara, kurumsal amaç, hedef ve planlara uygunluk yönünden incelenmesi ve sonuçlarının Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne raporlanması” (md.68) olarak belirtilmiştir. Dış denetim, genel kabul görmüş uluslararası standartlar dikkate alınarak mali denetim, hukuki denetim ve performans denetimi şeklinde gerçekleştirilir. Dış denetimin asıl amacı performans denetimidir. Zira, Sayıştay 1996 yılından itibaren performans denetimi geçekleştirmek için yetkilendirilmiş ve görevlendirilmiştir. Sayıştay, hazırlayacağı dış denetim genel değerlendirme raporunu TBMM’ye sunar.
Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nda dış denetime ilişkin hususların kanunla düzenleneceği hükme bağlanmıştır. Burada Sayıştay Kanun Tasarısı Taslağına atıfta bulunulmaktadır. Sayıştay Kanun Tasarısı Taslağı ile dış denetim düzenlenmiştir. Sayıştay’ın bağımsızlığı taslağın 34. maddesinde “Sayıştay denetim görevinin planlanması, programlanması ve yürütülmesinde talimat almaz” denilmek suretiyle yasal olarak vurgulanmıştır. Taslakta, denetimin idarenin bütün işlem ve faaliyetleri ile iç kontrol sistemlerinin incelenmesini ve performans denetimi kapsadığı belirtilmektedir (md.34).
Sayıştay Yasa Tasarısı Taslağı ile getirilmesi planlanan önemli bir değişiklik de Sayıştay’ın vize ve tescil işlemlerinin kaldırılmasıdır. Vize, 1050 Sayılı Muhasebe- i Umumiye Kanunu’nda “merkez dairelerinin, bu kanuna bağlı cetvelde gösterilen belirli giderler dışında, ödemeye ilişkin verilen emirleri ile avans ve kredi senetleri ve ikinci derece ita amirlerine verilen ödeme emirleri kesinlikle Sayıştay’ın vizesine tabidir. Sayıştay’ca vize edilmedikçe bu belgelerde öngörülen ödemeler saymanlar tarafından yapılamaz” şeklinde tanımlanmıştır (md.74). Tescil ise yine aynı Kanun’un 61. maddesinde “…lirayı aşan gideri gerektirir bütün sözleşmeler yürürlüğe konulmadan önce Sayıştay’ca tescil edilir” denilmek suretiyle tanımlanmıştır. Daha ziyade idari nitelikte işlemler olan vize ve tescil işlemlerinin Sayıştay’ın görev alanından çıkarılması planlanmaktadır. Bu düzenleme ile Sayıştay sadece dış denetim yapan bir kurum haline getirilmektedir. Bu düzenleme dış denetim konusunda uluslararası standartlara uygun olarak yapılmıştır. Mali yapıdaki yeniden yapılanma sürecine baktığımızda IMF’ye verilen çeşitli niyet mektuplarında Sayıştay’ın önceden kontrol işlevinin ortadan kaldırılacağı ve iç denetim ile iç kontrol işlevlerinin harcamacı kuruluşlara kaydırılacağı162 taahhüt edilmiştir.
Sayıştay Kanun Tasarısı Taslağı ile getirilen bir başka önemli düzenleme ise “bağımsız dış denetim” kurumlarından yararlanılabileceğidir. Taslağın 45. maddesinde bu durum şöyle düzenlenmiştir: Belediyeler ile genel bütçeli idareler, özel bütçeli idareler, düzenleyici ve denetleyici kurumlar, sosyal güvenlik kurumu, mahalli idareler ve özel kanunlarla anonim ortaklık şeklinde kurulmuş olanlar da dahil olmak üzere diğer kamu idarelerine (kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları hariç) bağlı veya bu idarelerin kurdukları veya doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak ortak oldukları her çeşit idare, kuruluş, müessese, birlik, vakıf, işletme ve şirketler (kamu payının yarıdan az olması halinde ortaklık hakları yönüyle) Sayıştay’ın talebi üzerine hesap ve işlemlerini bağımsız dış denetçilere denetletir. Yani, sayılmış olan kurumlara bağlı veya bu kurumların ortak oldukları müesseseler ile belediyeler bağımsız dış denetim kapsamındadır163.
Sayıştay’ca yapılacak denetimler, bağımsız dış denetçilerin hazırladığı bu raporlar da dikkate alınarak gerçekleştirilir. Bağımsız dış denetçiler; 01.06.1989 tarihli ve 3568 Sayılı Kanun’a göre denetime yetkili olan yeminli mali müşavirler ile 28.07.1981 tarihli 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’na göre kurulan bağımsız denetleme kuruluşlarıdır. Maddenin gerekçesinde bağımsız dış denetçiler tarafından yapılan denetimlerin Sayıştay denetimlerinin yerine geçmeyeceği, ona katkıda bulunacağı belirtilmektedir. Gerekçede, böyle bir düzenlemeye gidilmesinin nedeni, görev alanı genişletilen Sayıştay’ın iş yükünün hafifletilmesi olarak açıklanmaktadır. Kanaatimizce iş yükü artan Sayıştay’ın yükünü bu şekilde hafifletmektense, personel imkanları artırılarak genişletilmesi daha uygun olacaktır. Zira kamu kurumlarının kısmen de olsa bağımsız dış denetçiler tarafından denetlenmesi kamu yararını zedeleyebilecektir.
İlk kez Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu ile Sayıştay denetimine tâbi tutulan düzenleyici ve denetleyici kurumlar ile özel bütçeli idarelerin 31.12.2005 tarihine kadar olan işlemlerinin dış denetimi ilgili kanunlarındaki hükümlere göre yapılmaya devam edilir (geçici md. 10). Yani 1 Ocak 2004 - 31 Aralık 2005 tarihleri arasında, adı geçen kurumların dış denetiminde bir değişiklik olmamıştır. Ancak 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren bu kurumlar da yapılacak düzenlemeye ve bu kanun hükümlerine göre Sayıştay’ın dış denetimine tabi olmuşlardır.
163 ÖZ, KAPLAN; a.g.m., s.260.