Hangi Değerler Öğretilmeli

Değer eğitiminin iki büyük sorusu vardır: “Hangi değerler kazandırılmalı?” ve “Değerler nasıl eğitilmeli?”. Bu sorulara elbette her yaklaşımda farklı birtakım değerler öncelenerek cevaplar verilmiştir.

Değerlerle ilgili araştırmalar ise genellikle Allport, Vernon ve Lindzey’in “Study of Values” adlı çalışmasına dayandırılır. Bu çalışmada değerler; teorik, ekonomik, estetik, sosyal, politik, dini olmak üzere altı türe ayrılmıştır. Milton Rokeach geliştirdiği değer envanterinde 18 araç ve 18 amaç değer olmak üzere 36 değer belirlemiştir. Bu çalışmayı geliştiren Shalom H. Schwartz, 10 evrensel değer olduğunu düşünmektedir: başarı, iyilikseverlik, uyum, haz, güç, güvenlik, özyönetim, uyarılma, gelenek, evrensellik. Bu değerler, Avrupa Değer Araştırması gibi uluslararası çalışmalarda da temel alınmaktadır. UNESCO’nun kabul ettiği 12 evrensel değer ise yardımlaşma, özgürlük, mutluluk, dürüstlük, alçakgönüllülük, sevgi, barış/huzur, saygı, sorumluluk, sadelik, tolerans ve birlikten oluşmaktadır (Bacanlı & Dombaycı, 2015, s. 890-899).

Değerleri öğretme noktasında UNESCO Learning to Be (Olmayı Öğrenmek) adlı çalışmasında Quisumbing’in dört adımlık sürecini benimsemiştir. Quisumbing’e göre değerler eğitimi önce eğiticinin birtakım değerleri ortaya koymasını, sonra öğrencilerin bu değerleri bilmesini, daha sonra anlamalarını, ardından kendi değerlendirmelerini yapmalarını ve en sonunda ona göre davranmalarını kapsamaktadır (Bacanlı & Dombaycı, 2015, s. 899).

Türkiye’de ilköğretim DKAB öğretim programında 61 değerin kazanımı hedeflenmiştir (Keskin, Din Eğitimi ve Değer Eğitimi İlişkisi, 2016, s. 247). MEB’in 2018’de yayımladığı öğretim programlarında ise adalet, dostluk, dürüstlük, öz denetim, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik ve yardımseverlik kök değerler olarak belirlemiştir (T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, 2018).

İnsani Değerler Programı (İDE), bir çocuğun en iyi tarafını ortaya çıkarmayı

onun kişiliğini tamamen geliştirerek insani mükemmelliğe erişmesini sağlamayı amaçlar. İDE’de sevgi, hakikat, iç huzur, doğru davranış ve şiddetten kaçınma beş

evrensel değer olarak belirlenmiştir. Elbette bu değerler, dürüstlük, umursama, paylaşma, mutluluk, sabır, cesaret, saygı, merhamet gibi diğer değerlerle ilişkilendirildiğinde somut hale gelecektir (Dilmaç B. , 2012, s. 5).

Tillman ve Hsu tarafından geliştirilen ve UNESCO tarafından da kabul gören Living Values Education (Yaşayan Değerler Eğitimi Programı-YDEP) 1995 yılında Birleşmiş Milletlerin 50. Yıl dönümü kutlamaları için Brahma Kumaris’in hazırladığı uluslar arası bir projeden gelişmiş; “Daha İyi Bir Dünya İçin Değerlerimizi Paylaşalım” isimli bu proje çeşitli evrensel değere odaklanmıştır. Program genel olarak kişilerin birbirlerine ve çevrelerine saygı eksikliğinin üstesinden gelmek gerekliliğinden ortaya çıkmıştır. YDEP’in üç temel öngörüsü vardır:

1. Evrensel değerler her bireye saygı duyulması gerektiğini ve onuru öğretirler. Bu değerlerden hoşlanmayı öğrenmek bireylerin ve daha geniş ölçüde toplumun iyileşmesini teşvik eder.

2. Her öğrenci değere önem verir. Eğer olanaklar sunulursa olumlu olarak yaratma ve öğrenme kapasitesini kullanabilirler.

3. Öğrenciler değerleri temel alan bir atmosferde sosyal açıdan bilinçli seçimler yapabilmeyi öğrenebilecek yetenekte kabul edildikleri karşılıklı saygı ve özene dayanan olumlu, güvenli bir çevrede güç kazanarak büyürler (Özer, 2015, s. 79-81).

YDEP temel değerleri “Barış, saygı, sevgi, işbirliği, mutluluk, dürüstlük, alçakgönüllülük, sorumluluk, sadelik, hoşgörü, özgürlük ve birlik” olarak belirlemiştir (Living Values Education, tarih yok, http://www.livingvalues.net/values/).

Rokeach (Rokeach, 1973, s. 359-361) çalışmasında amaç değerler ve araç değerler olmak üzere iki değer kümesi belirlemiştir. Amaç değerler, bir insanın yaşamı boyunca ulaşmak istediği hedefleri ve varoluş durumlarını ifade etmektedir. Araç değerler ise tercih edilen davranış biçimlerini ifade eder. Bunlar tercih edilen davranış biçimleri veya amaç değerlere ulaşma araçlarıdır.

Amaç Değerler:

Barış içinde bir dünya (savaş ve çatışmadan arındırılmış) Aile güvenliği (sevdiklerimizin güvenliği)

Özgürlük (bağımsızlık, özgür seçim) Eşitlik (kardeşlik, fırsat eşitliği) Benlik saygısı (özgüven) Mutluluk (memnuniyet)

Bilgelik (olgun bir yaşam anlayışı)

Ulusal güvenlik (saldırılara karşı koruma) Kurtuluş (kurtarılmış, sonsuz yaşam) Gerçek dostluk (yakın arkadaşlık) Başarı duygusu (kalıcı bir katkı)

İç uyum (iç çatışmadan kurtulma)

Rahat bir yaşam (müreffeh bir yaşam) Olgun aşk (cinsel ve manevi yakınlık)

Güzelliğin dünyası (doğanın ve sanatın güzelliği) Zevk (keyifli bir yaşam)

Toplumsal bilinirlik (saygı, hayranlık)

Heyecan verici bir yaşam (ufuk açıcı aktif bir yaşam) Araç Değerler:

Hırslı olmak (çalışkan, hevesli) Geniş görüşlülük (açık fikirli) Yeteneklilik (yetkin, etkili)

Neşeli olmak(açık yürekli, eğlenceli) Temizlik (tertipli, düzenli)

Cesur olmak (inançlarını savunan)

Affedicilik (başkalarını affetmeye istekli)

Dürüstlük (samimi, doğruyu söyleyen) Hayal kurmak (meydan okuyan, yaratıcı) Bağımsızlık (kendine güvenen, kendine yeten) Entelektüellik (akıllı, düşünür)

Mantıklı olmak (tutarlı, rasyonel) Sevgi dolu olmak (sevecen, yakın)

İtaatkar olmak (görevini bilen, saygılı)

Kibarlık (nazik, iyi huylu) Sorumluluk (güvenilebilir, emin)

Özdenetimli olmak (ölçülü, öz disipline sahip)

Güngör (Güngör E. , 2010, s. 84-86), psikolojide değer testini ilk kez kullanan Spranger’in belirlediği altı değere ahlaki değerleri de ekleyerek yedili bir sınıflama geliştirmiştir. Bu değerler; estetik, teorik, iktisadi, siyasi, sosyal, dini ve ahlaki değerler olarak belirlenmiştir. Güngör bu değerleri kendi çalışmasında iki farklı

şekilde ifade ederek düzenlemiştir:

Estetik değerler; Her şeyin ölçülü ve ahenkli olması/ Güzelliklerle dolu bir dünya

Dini değerler; Öbür dünyayı kazanmak/ Günahlardan arınmak Ahlaki değerler; Yalansız bir dünya/ Vicdan huzuru

Ekonomik değerler; Ekonomik bağımsızlık/ Konforlu bir hayat

Teorik değerler; Bütün gerçeklerin bilinmesi/ Cahillikten arınmış bir dünya Siyasi değerler; Eşitliğin sağlanması/ Hürriyet için mücadele

Sosyal değerler; Gerçek dostluk/ İnsanlara yardım.

Bilis’in (Bilis, 2014, s. 208, 209) ifade ettiğine göre Grimm ve Horstmeyer toplumsal değerleri yedi farklı grupta değerledirmişlerdir. Buna göre değer grupları ve içerdikleri değerler şu şekilde sıralanabilmektedir:

- Toplumsal Yaşamı Sağlayan Değerler (dürüstlük, gerçeği söyleme, empati, arkadaşlık, barış, sevecenlik, özenlilik, dikkatlilik, yardımseverlik, nezaket, incelik, kibarlık, iletişim becerileri, ekip çalışması, katılımcılık, hoşgörü, sadakat, affedicilik)

- Toplumun Devamlılığını Güvence Altına Alan Değerler (uyum sağlama, tevazu gösterme, adalet, eşitlik, işine bağlılık, temizlik, özdenetim, güven duyma, sorumluluk)

- Hedonist Değerler (macera, değişkenlik, heyecan, haz alma, zevklenme, güzellik)

- Bireysel Gelişim Değerleri (özerklik, otoriteden kurtulma, özgürlük, bilgi, akıl, yaratıcılık/ fikir zenginliği, kendiliğindenlik, başarı, cesaret, özsaygınlık, kendini kanıtlama)

- Hegemonya Değerleri (mücadele, rekabet, egemenlik, güç, saygı, takdir, bağlılık)

- Ulusal Değerler (millet, devlet, vatan, ordu, cumhuriyet, ulusal marş, ulusal anıtlar, ulusal bayram, bayrak, kahramanlık, dil, gelenek ve görenekler)

- Soyut- Evrensel Değerler (yaşam, hayat, mutluluk, memnunluk, aile, sağlık, aşk, mal, mülk, kültür, kültürel bir edinim olarak teknolojik bilgi, tabiat).

Evrensel ahlak değerleri ise 1948 Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan

İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde yaşama, özgürlük, kişisel baskı altında olmama,

suç kanıtlanana kadar masum sayılma, işkenceye karşı olma, din ve vicdan özgürlüğü, ifade özgürlüğü, eğitim, sağlık ve mutluluğu sürdürmek için yeterli hayat standardı, mahremiyet, aile ve haberleşme, toplum hayatına serbestçe katılma özgürlüğü olarak belirlenmiştir. 1992 yılında yapılan Aspen Konferansında ise 6 evrensel temel değer: güvenilirlik, saygı, sorumluluk, adalet ve kurallara uygunluk, ilgilenme/ özen gösterme, yurttaşlık erdemi olarak ifade edilmiştir (Aydın & Gürler, 2012, s. 15).

Öne çıkan değer yaklaşımlarında yer alan değerleri ifade etmeye çalıştık. Bu çalışmalarda farklı değerler yer alsa da ortak bazı değerlerin olduğu da görülecektir. Toplumdan topluma yahut bakış açısına göre farklılık barındırabilen değer kümeleri içerisinde biz Rokeach’ın değer sınıflamasını bu çalışma içerisinde kullanmayı hem

oldukça kapsayıcı olması hem de değer denilince ilk akla gelen isimlerden birinin çalışması olması nedeniyle uygun bulduk.