4. BULGULAR VE YORUMLAR
6.2. Halk Edebiyatı Tür ve ġekilleri
Çobanzade Türk halklarının ortak bir kökende ve ortak bir dilde birleĢmesini ümit etmiĢtir. Türk- Tatar Dialektolojisi isimli eserinde “BaĢlıca Türk-Tatar Lehçelerinden Numuneler” baĢlıklı kısımda ÇuvaĢ, Özbek, Kazak, Oryat, Anadolu, Karaçay, Kumuk, Kırım, Kazan-Tatar, Türkmenistan ve Azerbaycan gibi Türk ellerinden atasözü, gelin oyunu, türkü, mâni, masal, bilmece (matal), bayatı gibi numunelere yer vermiĢtir. (SeçilmiĢ Eserleri, 1.cilt:219-250) Aynı zamanda Kumuk Dili ve Edebiyatı isimli eserinde “Kumuk
halkının dili, kültürü ve gelenekleri hakkında bilgiler verdikten sonra Kumuk halk edebiyatının nazım türleri olan “sarın” (mani), “yır” (türkü), “takmak” (atışma), ve “vayah” ya da “yas” (ağıt) türleri hakkında tanımlamalar yapmaktadır (Duymaz, 2015:47-55).
Yusuf Akçura, “Çobanzade‟nin manzumeleri, Ģekilleri, vezinleri, türküleri halka ait unsurlardan almasını Abdullah Tukay‟dan etkilenmesine bağlamıĢtır (Nagayev, 1991:95-122).
6.2.1. Cır (Yır), Türkü, Nağme
Türkü ve yırlamak: Otar‟ın ele aldığı Ģiirde Ģu Ģekildedir:
“Alaşa yorganın türküsü yırlay Dünyanı aylana, yerinden turmay.”
(Kölgede Yatana Şiiri)
Cır ve horon tepmek:
“Çalınsın cüregimni cakkan cırlar İnce belin sarıb koran tepiyim.”
(Otar, 1999: 100. 3. Eski Şarap Al Şarap Şiiri)
Cır:
“Cırların bolmasa, manen bolmasa “Curd” değen sözünmen cürek tolmasa.”
(Tuvgan dil Otar, 1999: 139)
Diğer kısım:
“Öz tuvgan tilimde ayt maga!” dermen Öz tuvgan tilimde cırlab ölermen…”
(Tuvgan Dil Otar, 1999: 139)
Yır:
“Birazdan son dürüldiy tilsiz kaval Könlüm tola, tamırım cana, kaynay.. Ayaklarım özlükten cürüb kete
Közlerimde bar nerse cırlay,oynay…”
(Otar, 1999: 148 Yaz Akşamı Üy Aldında Şiiri)
Cır:
“Cad kızları cırlaylar, Curdlarını sırlaylar Esmaçıknı taşlanız Okutmağa başlanız Bir Tatarca çınnasın Dost, düşman tınnasın.”
(Atama)
Cır:
“Tıgıra koray, Şuvulday, cırlay,
Hatırım soray, hatırım soray…”
Türk Cırı:
“İstanbul, Türk tilin batırdı, buvdu.. Türklüknü unuttı, Türk cırın kuvdu…”
(Otar, 1999: 114, 115 Savaşa Dostlarım)
Cır:
“Nevaî pirimdir, kedaylar başı Tatarca cırlagan bir Tatar caşı. Tokaylar kardeşim, bir bagçe gülü Menimki könlü, menimki tili.”
. (Otar, 1999: 114 115 Savaşa Dostlarım Şiiri)
Ninni ve cır:
“Anayı ösdire “Ay ninni” çalıb
Kart, canık cırlarman könlünnü alıb.”
(Otar, 1999: 114 115 Savaşa Dostlarım Şiiri) “Öskenson üyrene, cad cırlar,bala..
Anaynın cırları beşikde kala.. Bu cırlar, tilegim, beşikden tursun Mektebge, kitabga, şeherge kirsin Beşikde eştiyik birinci sesin
Salagaç üstünde mezarga kelsin. Tuvganda balaman oysuz, fikirsiz Ölgende Tatarman bolalmam cırsız…”
(Otar, 1999: 114 115 Savaşa Dostlarım Şiiri)
Cır:
“Takdir bulay!.”deb anaylar küygen vakıt.. Cılavından taşnın könlü iygen vakıt.. Sen kurula, çubuğunnu içesin, Cırlay, cırlay “yas”urbasın piçesin..”
(Otar, 1999: 120) Taqdirge Şiiri
Cır:
“Menim yazgan fermanım Hind‟ke kete.. Menim süygen cırımnı dünya bile…”
(Hasret)
Cır:
“Ne tan-küneş, tolgun ay, ne cıldızlar.. Ne ak sünbül, allı gül, deli könül Ne cırlarnın aytkanı yosma kızlar…”
Cır:
“Öksüzde toy bolganda Kalbi kuvanç tolganda Ah tabılsam,yırlasam
Son oylansam, cılasam!”7
(Ah Tabilsam)
Cır :
“Bununçün hep Kırım‟nın birdir cırı: Bu cırlarda gizlengen ulu sırrı… “
(Kurt Nebi Çoban) “Bir kırçık üstünde celtirmen ceri, Kart cinler cırlay, oynay caş peri… ”
(Kurt Nebi Çoban)
Cır:
“Oy suvuk şu gurbet!.Ateşsiz,nursuz Turmuşu bizlerge könülsüz, cırsız…”
(Oy Suvuq Şu Gurbet)
Cır:
“Tatar‟lar turdular çınların cırlap, Yayaların, atların altunman sırlap.”
(Tatar Değilem Diyenlere)
Cır:
“Çın Tatar bulardır, kaytarma bilen Tatarca cırlagan, ölümge külgen…”
(Tatar Değilem Diyenlere)
Cır:
“Keleler yolda..yırları yürekke tiye, Kalemimden bu yırlar kâğıtka iye…”
(Gelirler)
Cır:
“Aklıma eski bir kart cırı tüşe..
Sozulgan,sıypagan,calbargan bir ses.. Kaygulı cırlarnı süyalmay herkes Cüreğim kaygıman caşlana, pişe...”
(Budapeşte Akşamı)
7Ah Tabilsam Ģiiri, KaĢ Ģiiri ile aynıdır.
Cır:
“Kene de şen çığa cırlarım kökge Bir Macar güzeli şarabım töge…”
(Tokay Şarabı)
Türkü:
“Karılgaç dua eter Torgaylar türkülenir Her biri pak yürekmen “balaban cigit bol.”der…”
(Yaş Bala Tülber Bala)
Türkü:
“Könlümnü türküler bek yahşı candırmay Şu dünyada zavkları aslı da kandırmay Çal ölüm,öp ölüm,oyna toktama,
Maga sen kereksin, bir de kaytarma…” (Kaytarma)
Kaytarma Oyunu: ġiir baĢlığı ile beraber on yerde nakarat olarak geçmiĢtir.
Keday (ozan), türkiliy (türkü söylüyor):
“Cıyılgan, bezirgân, satıcı, keday.. Sara‟nın toyu bar, oynay da oynay.. Bakıra , türküliy kiyev Mordokay.. Haygidi Halim Aydamak Halim!..”
(Halim Aydamak)
Türkü:
“Bir yaxşı ölümdür əri ər edən, Bir aclıq, bir ölüm, bir də məhəbbət. Yanıq türkülərdə dərdin ağırı,
Bizlər fərq qoymadıq əsla heç kimə, Oxşadıq kasıbı, sevdik fağırı,
Bu yolda and içdik Allah eşqinə, Yahşı ölüm kişiyi kişi etken
Açlık, ölüm, süygümen her şiyden bek. Mına bizmiz fakirni öpken, süygen “Allah!”degen, süymege ant etkenmiz, Bizmiz öksüz cırıman cangan, küygen.”
Nağme :
(Babama isimli kısmında cır) “Cad kızları cırlaylar,
Curdlarını sırlaylar Esmaçıknı taşlanız Okutmağa başlanız Bir Tatarca çınnasın Dost, düşman tınnasın…”
( Atama)
6.2.2. Masal
Masal:
“Körgenin bir rüya,atytkanın masal Maksadın kopaymak, niyetin osal!”
(Kölgede Yatana Şiiri)
Masal :
“Çevredeki kırçıklar, suvsuz dere; Közlerime bir talay masal sere...”
(Hasret)
6.2.3. Çın, Mani
Mahnı:
“Aynı kısım Otarda bu Ģekildedir:
Çox zaman uzanıb biz sahilində Baxardıq suyuna Qara dənizin, Mahnı oxuyardıq tatar dilində, Uçardı xəyalı hər ikimizin.
Deyərdi: ah, Bavbek, ah, əziz dostum, Bildinmi qum üstə mən nələr yazdım? Çox olub dünyaya gələn və gedən, Çoxu Əzrayıldan qorxmamış, əlbət. Köp vakıtlar uzanır kum üstünde Kara Deniz çetlerin karar edik Cırlar, oylar, süygülü tilimizde Hayallerden saraylar kurar edik
“Ey! der edi, kardaşım, Bavbek dostum! Şindi kumga bilesin neler yazdım! Dünya bunday kaç kere kelgen, keçken Azrailden korkmagan bahtlı bek.”
(Stüdent)
Mahnı:
“Cırların bolmasa,manen bolmasa “curd” değen sözünmen cürek tolmasa.”
(Tuvgan Dil)
Çınlar: Maniler
“Oynadılar çınlarman, ötkenlerday, beğendiler…”
(Toy)
Çınlar: Maniler
“Men bir kırga uzanır, tınlar edim. Baraklarman, koçlarman çınlar edim.”
(Gelirler)
6.2.4. Destan
Destan:
“Arab, Acem destanım bitir almay.. Destanıma yalan şiy hiç kiralmay.”
(Hasret)
Destanlar hörem:
“İstiymen özünnü her yakta körmek Her yerde incinden destanlar örmek…”
(Tuvgan Dil)
Destan:
“Bir soğuş boldu şay..Ah Acem körse!. Firdevsi bulardan bir destan örse!”
(Tatar Değilem Diyenlere)
Destan (dastan):
“Nə desin Ağseyid bunca insana, -Uşağa qalarsa, iş-gücü oyun,
Nə dinə meyli var, nə də dastana, Çöldə, düzdə gəzib otarır qoyun.”
(Stüdent) Aynı kısım Otar „da bu şekildedir: “-men ne diyim?Diy,garip Akseyit de. O da bolsa ocaga barmayman diy, Ne destanda aşkı bar, ne mevlütte Cüre tün-kün kırlarda tuvar küte.”
(Stüdent)
6.2.5. Atasözü
Atasözü:
“Bu ata sözləri, çoban sözləri,
İgidlik sözləri, ərən sözləri, (Aynı satır iki kez tekrarlanmaktadır.)
Otar‟da Ģu Ģekildedir:
Kart çoban sözleri, atay sözleri Ciğitlik cırları, akay sözleri…”
( Kiçik Sözler)
6.2.6. Takmak, Bilmece
Takmak: Bilmece
“Bekir, sen Çerkes‟ni anlagan bolsan Hatunlar işidir, takmaknı taşla
Sen giray kulusun, başınnı al da Şamilce bir ölüm izlerge başla; Sen de şay bir ölüm izlerge başla!..”
( Kart Çerkes)
6.2.7. Falname
Falname:
“O keçe kene şu tüşlerni körer.. Kene şu falname, eski tabirler...”
(Mezad 1; Otar,1999: 107)
Fal bakmak:
“Bazı yolcu karılar fal karaylar Baklalarda, avuçta iz araylar!. Çınlagan: mani söylemek
Oynaganda şabaşlar agızaman, Çınlaganda çalgını turgızaman.”
(Hasret)
6.2.8. Mövlüd, Muhammediye, Tabirname
Mövlüd, muhammediye, tabirname:
“ Muna mevlüd, ta‟birname, mamediye,müsfyançün ırımlar, Karınca duva, kulunç sohta, ayle etne tılsımlar!..”
(Mezad 2)
Horon tepmek:
“Aytınız yaşlar yetişse toktasın teran, Mezarımda saf baylab tepsünler koran!..”
(Gelirler)