(9. Dönem İzmir Milletvekili)
“Milletler dostumuz, hükümetler düşmanımızdır.”
(Sultanahmet Meydanı Konuşmasından)
“Biz imanımızın derinliği nispetinde sükûnumuzu muhafaza etmiş bir milletiz. Fakat istikbal yolunu seçerken ateşli bir iman yanında serin ve objektif bir muhakeme terazisini elde tutmak mecburiyetindeyiz. Sırf heyecan, sırf iman, arkasından onu sevk ve idare edecek salim bir kafa, makul bir düşünce olmazsa insanı istemiyerek körü yollara da sevkedebilir.”
(TBMM, Genel Kurul Tutanağı, 09. Dönem, 1. Yasama Yılı, 51. Birleşim, 25.02.1951)
1882 yılında İstanbul’da doğan, İngiliz Edebiyatı Profesörü Halide Edip Adıvar, siyasi kimliğin-den çok yazarlığı ile tanınır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son zamanlarında dünyaya geldi ve çocukluk yıllarını bu karışık dönemde yaşadı. Babasının arka arkaya yaptığı evlilikler nedeniyle zaman zaman anneannesi ile yaşadı ve bu durum poligamiye karşı tepki duymasına yol açtı.
Sonraki yıllarda verdiği eserlerinde erkek karakterinin özünü, çok sevdiği ve saygı duyduğu de-desi oluşturdu. Annesini küçük yaşta kaybeden Halide Edip ile babası yakından ilgilendi. Babası, İngilizlere ve İngiliz terbiyesine olan hayranlığı nedeniyle Halide’nin eğitimi başta olmak üzere her açıdan tamamen İngiliz terbiyesi ile yetiştirdi kızını.
Amerikan Kız Koleji’nde (Robert Koleji) eğitim almaya başlayan Halide Edip, padişahın “Hıris-tiyan okullarında Müslümanların okuyamayacağı” emri ile okuldan alındı, evde özel ders almaya
Siyasette İzmir
Mezun olduktan sonra okulun matematik öğretmeni Salih Zeki ile evlendi. Eşinin çalışmalarına yardım ediyor ve onun için çeviriler yapıyordu. 1903 yılında ilk oğlunu dünyaya getirdi. Kısa bir süre sonra 1904’de ikinci oğlunu doğurdu. Bu yıllar Halide Edip’in kendisini yazmaya ha-zırladığı dönem olarak da bilinmektedir. İlk yazısı 1 Ağustos 1908’de Tanin gazetesinde yayın-landı. Bu tarihten sonra da gazetenin sürekli yazarları arasında yer aldı. Türk kadınının sözcülüğünü yaptığı yazıları duygu ve heyecan yüklüdür ve çevresindekileri etkiler. Sadece Tanin gazetesine değil Aşiyan, Resimli Kitap, Musevver Muhit dergilerinde de yazıları yayınlandı.
Tarihe 31 Mart Olayı olarak geçen İstanbul’da yönetime karşı ayaklanmada öldürülme endişesi ile çocuklarıyla birlikte Mısır’a kaçmak zorunda kaldı ve ülkeye ancak Ekim 1909’da dönebildi.
Mısır seyahati sırasında İngiltere’ye gitti. Gazeteci Isabelle Fry aracılığı ile bu ziyaretinde, femi-nizm, kadın erkek eşitliği konularındaki tartışmalara tanık olmasına ve Bertrand Russell gibi düşünürlerle tanışmasına vesile oldu. 31 Mart Ayaklanması’nın ardından Halide Edip siyasi ma-kaleler yazmak yerine edebiyat yazılarına ağırlık verdi. 1910 yılında ise eşinin başka bir kadınla evlenmesi üzerine, çok eşliliğe duyduğu tepki ile Salih Zeki’den boşandı ve zor bir dönem ge-çirdi. Yazılarında eşinden dolayı kullandığı “Halide Salih” imzasını “Halide Edip” olarak değiş-tirdi. Bu dönemde yazdığı “Seviyye Talip” romanında kocasını terk edip sevgilisi ile yaşamaya başlayan bir kadın anlatılır ve feminist bir eser olarak değerlendirilir. Kitap, birçok eleştiriye maruz kaldı.
Osmanlı İmparatorluğu artık yıkılmak üzereydi. 1911 yılındaki Trablusgarp Savaşı’nın ardından 1912’de Balkan Savaşı patlak verdi. Türkçülerle iletişim halinde olduğu bu dönemde Ziya Gö-kalp ile de tanıştı. GöGö-kalp’e hayranlık duyuyordu ama siyasi olarak ondan farklı bir noktadaydı.
Turancılık fikrini benimsediği bu dönemde “Yeni Turan” adlı eserini yazdı. Balkan Savaşı yılla-rında Halide Edip Teali-i Nisvan Cemiyeti’nde yer aldı ve aktif olarak çalıştı. 1913 yılında Balkan Savaşı bittiğinde Halide Edip, Kız Mektepleri Umumi Müfettişliği görevine getirildi. I. Dünya Savaşı başladığında bu görevi yapıyordu. 1916’da okul açmak ve mevcut durumu incelemek üzere Cemal Paşa tarafından Suriye ve Lübnan’a davet edildi. Burada bulunduğu süre içinde 2 kız okulu ve 1 yetimhane açtı. Bu dönemde babasına verdiği vekâletname ile 29 Nisan 1917 yı-lında aynı zamanda aile doktorları olan Adnan Adıvar ile evlendi. 4 Mart 1918’de Türk ordula-rının Lübnan ve Suriye’yi boşaltması üzerine İstanbul’a döndü.
158
-Siyasette İzmir’in Kadınları - I
İstanbul’a dönüşünün ardından Türk Ocakları’nda çalışmaya başladı. İzmir’in işgal edilmesi üze-rine kendisini tamamen “Milli Mücadele”ye adadı. 18 Mayıs’tan itibaren Türk Ocağı, işgali pro-testo etmek için mitingler düzenledi. Bu mitinglerin en önemlisi Sultanahmet Meydanı’nda yapılan mitingdir. Yaklaşık 200 bin kişinin katıldığı mitingde konuşmayı Halide Edip yaptı.
Milli Mücadeleyi destekleyen diğer bazı aydınlar gibi Halide Edip de işgalcilere karşı Amerika ile işbirliği yapma düşüncesindeydi. Bu düşüncenin altında yatan neden, dönemin Amerika Bir-leşik Devletleri Başkanı Thomas Woodrow Wilson’un “Wilson Prensipleri” idi. 14 maddede açıklanan prensiplerin 12. maddesi Osmanlı İmparatorluğu’nda Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerin bağımsızlığının sağlanması ile ilgiliydi. Halide Edip ve dönemin diğer aydınları Wilson Prensipleri Cemiyeti’ni kurarak, “ehven-i şer” olarak gördükleri Amerikan Mandası’nı destekle-diler. Halide Edip, bu konudaki görüşlerini Sivas Kongresi öncesinde Mustafa Kemal Atatürk’e yazılı olarak bildirdi. Kongre sırasında Amerikan Mandası konusu tartışıldı; ancak, kabul edil-medi. 16 Mart 1920’de İngilizlerin İstanbul’a girmesinin hemen ardından Mustafa Kemal başta olmak üzere Halide Edip, Adnan Adıvar ve diğer bazı halk önderleri hakkında idam kararı ve-rildi.
İdam kararı onaylanmadan önce Halide Edip, çocuklarını yatılı okula bırakarak eşi ile birlikte Ankara’ya gitti. Yunus Nadi ile birlikte, Mustafa Kemal’in onaylaması üzerine Anadolu Ajansını kurdular. Ajansın her türlü işini Halide Edip üstlendi. Anadolu Ajansı üzerinden bir yandan Mustafa Kemal’in yabancı gazetecilerle görüşmelerini ayarlayıp, çeviri yapmanın yanı sıra Yunus Nadi’nin çıkarmakta olduğu Hakimiyet-i Milliye gazetesine de yardımcı oluyordu.
1921 yılında Kızılay’ın başkanı olarak seçildi. Yeni bir Yunan saldırısı beklenen Ağustos ayında Eskişehir’deki Hilal-i Ahmer Hastanesi’nde çalışmak üzere yola çıktı. Bu günlerde yaşadıklarını
“Ateşten Gömlek” adlı romanında ayrıntılarıyla anlattı. Eserlerinde savaşın farklı yönlerini canlı bir şekilde tasvir edebilecek gözlemlerini, cephede bulunduğu bu günlere borçludur.
Siyasette İzmir
Kadınların seçme ve seçilme hakkının olmadığı 1923 yılı seçimlerinde, belki de bu durumu pro-testo etmek üzere, sandıktan kadınlara 105 oy çıktı. Kadınlar Halk Fırkası’nın faaliyetlerinin en-gellendiği seçimlerde Latife Hanım’a Malatya’da 54, Ankara’da 16, İzmir’de 1 oy verildi. Halide Edip’e de Malatya’da 23, İzmir’de 1, Şarki Karahisar’da 2 oy çıktı sandıktan.
Cumhuriyetin ilanından sonra Akşam, Vakit ve İkdam gazetelerinde yazıları yayınlandı. Bu dö-nemde siyasi olarak Mustafa Kemal Atatürk ile eşi ve kendisinin fikir ayrılıkları ortaya çıktı.
Adnan Adıvar’ın Terakkiperver Cumhuriyet Fıkrası’nın kuruluşunda yer alması nedeniyle siyasi çevreden uzaklaştırıldılar. 1924 yılında eşiyle birlikte yurtdışına çıktılar. Bir çeşit sürgün olan bu dönem 1939’da İstanbul’a dönmeleri ile son buldu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte-si’nde İngiliz Filolojisi Bölümünü kurdu ve İngiliz Edebiyatı Profesörü olarak görev yaptı.
1950 seçimlerinde İzmir’den bağımsız milletvekili adayı olarak meclise girdi. Ancak 5 Ocak 1954’de Cumhuriyet gazetesinde yayınladığı açık bir mektup ile siyasetten ayrılarak tekrar üni-versiteye dönen Halide Edip, 9 Ocak 1964 günü vefat etti.
1909 ile 1963 yılları arasında birçok edebi eser kaleme aldı. Romanları arasında en çok bilinen-ler; “Handan” (1912), “Ateşten Gömlek” (1923), “Kalp Ağrısı” (1924), “Vurun Kahpeye” (1923),
“Sinekli Bakkal” (1936)’dır. Ayrıca “Harap Mabetler” (1911), “Dağa Çıkan Kurt” (1922), “Kub-bede Kalan Hoş Seda” adlı öyküleri ile “Kenan Çobanları” (1916), “Maske ve Ruh” (1945) ve
“Türk’ün Ateşle İmtihanı” (1962), “Mor Salkımlı Ev” (1963). Halide Edip anı kitaplarından olan
“Mor Salkımlı Ev”de çocukluk ve ilk gençlik yıllarını anlatırken, “Türk’ün Ateşle İmtihanı”nda Milli Mücadele anılarını kaleme aldı.
Cephede savaşan, alanlarda mücadele eden, siyaset ve edebiyatta söz sahibi, entelektüel bir ka-dının anıları, tarihe düşülen farklı ve önemli bir kayıt olarak değerlendirilmelidir.
160
-Siyasette İzmir’in Kadınları - I
SONSÖZ
Milletvekillerimiz, belediye başkanlarımız ve belediye meclis üyelerimizi içeren “Siyasette İz-mir’in Kadınları” çalışması müdürlüğümüzün bu alanda yaptığı ilk çalışmadır. Süremizin kısıtlı olması nedeniyle il genel meclisine seçilen kadın üyeler ile kadın muhtarlarımızı bir sonraki ça-lışmamızda bulacaksınız.
Kadınların siyaset sahnesinde yer almaları önündeki yasal engeller kaldırılmasına rağmen maa-lesef yeterli sayıda kadının dâhil olamaması, toplumsal cinsiyet rollerinin etkisini bir kez daha gözler önüne seriyor. Yasalar önünde bir engel olmadığı halde, kadınların kamusal alana girme-leri, kendileri için tanımlanmış olan “özel alan” faaliyetleri ve beklentileri nedeniyle yeterli düzeye ulaşamıyor.
Sayısı her ne kadar az olsa da çalışma boyunca gördük ki halkın seçtiği kadınlar, bütün zor ko-şullara rağmen yoğun bir çalışma yürütmüşler ve halen yürütmekteler.
1980 yılı öncesine ait arşivlere ulaşmakta yaşanan sıkıntılar nedeniyle, özellikle belediye meclis üyeleriyle ilgili listelerimizde eksiklikler olabilir. Bu konudaki araştırmalarımız devam etmektedir ve kitabın bir sonraki baskısında umuyoruz ki, eksiklerimizi tamamlamış olacağız. Bu nedenle oluşan eksik ve yanlışlar için şimdiden özür dileriz.
Umarız bu çalışma ile kadınların görünmeyen tarihine bir nebze de olsa ışık tutabilmişizdir.
İzmir Büyükşehir Belediyesi Kadın Çalışmaları Şube Müdürlüğü olarak kadınlara yönelik ger-çekleştirdiğimiz çok yönlü hizmetimizin yanı sıra, İzmir’in kadın tarihine ışık tutacak çalışma-larımız bundan sonra da devam edecektir.
Emeği geçen herkese tekrar teşekkürlerimizle…
İzmir Büyükşehir Belediyesi
Siyasette İzmir
162
-Siyasette İzmir’in Kadınları - I
KAYNAKLAR
• Benal Nevzad İştar Arıman
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- Yaşar Aksoy; “Benal Nevzad İştar Arıman ile yapılan röportajı” Yeni Asır Gazetesi, 7-13 Ekim 1991.
3- Ahmet Gürel; “Kadınlarımız Siyasi Hayatta ve Benal Nevzat”, Ege Life Dergisi.
• Halide Edip Adıvar
1- Prof. Dr. İnci ENGİNÜN; “Halide Edip Adıvar’ın Eserlerinde Doğu ve Batı Meselesi”, MEB Yay., İstanbul, 1995.
2- “75 Yılda Kadınlar ve Erkekler”, Türk Tarih Vakfı Yay., İstanbul, 1998.
3- Hicran GÖZE,“Zor Yılların Zor Kadını Halide Edip Adıvar”, Boğaziçi Yay., İstanbul, 2003.
4- Ayşe DURAKBAŞA; “Halide Edip Türk Modernleşmesi ve Feminizm”, İletişim Yay., İstanbul, 2007.
5- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
6- Ünal Livaneli, Zaman Gazetesi, “Erkekler, kadınlara seçilme hakkı verilmemesini oylarıyla protesto etmiş”, 26 Ağustos 2012.
7- Semra Pelek, “Lidere Boyun Eğmeyen Kadın: Halide Edib” İpek Çalışlar ile röportaj, Bianet, 1 Mayıs 2010.
Siyasette İzmir
• Peyman Türkan Akyol
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- Nursel Dilek, “Meclise Dokunan Yaşlı Kadınlar”, Aksiyon Haftalık Haber Gazetesi, 18.06.2007 3- www.tbmm.gov.tr (meclis tutanakları)
• Seniha Tınay
1- Ege Ekspres Gazetesi, Suat Eryalman söyleşisi, 19.11.1964.
• Işılay Saygın
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- Aslıhan Avcı, “Saygın Bir Siyasetçi: Işılay Saygın”; Altın Kalem Yayınları, İzmir, Mart-2014.
3- Zeynel Kozanoğlu,“Işılay Saygın ‘Hizmete Adanmış Bir Ömür’”; Doğan Kitap, İstanbul 2014.
4- www.tbmm.gov.tr 5- www.isilaysaygin.com
• Şehime Yunus
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
164
-Siyasette İzmir’in Kadınları - I
• Latife Bekir Çeyrekbaşı
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- Yaprak Zihnioğlu, “Kadınsız İnkılap: Nezihe Muhiddin, Kadınlar Halk Fırkası, Kadın Birliği”, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, Çağdaş Türkiye Seminerleri, Sayfa:12, 21.
Şubat.2009.
3- Gamze Buluk Kınar, “Türk Kadınlar Birliği Tarsus Şubesi”, 01.01.2013.
4- Baki Sarısakal, “Cumhuriyet Kadınları”, Sayfa:9
• Nuriye Ferhan Pınar Erdem
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- Özlem Yılmaz, “İlk kadın jeolog 92 yaşında öldü.”, Sabah Gazetesi, 02.10.2006 3- Cihan Haber Ajansı, “Duruşma Öncesi İğne”, Sabah Gazetesi, 07.12.2010 4- Demirkırat Belgeseli, 1991, TRT & Milliyet ortak yapımı.
• Nimet Perihan Arıburun
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- Demirkırat Belgeseli, 9. Bölüm “Ada”, 16.07.1991, TRT & Milliyet ortak yapımı.
3- “Alın şu kaltağı koğuşuna götürün”, Haber 10, 02.04.2010.
Siyasette İzmir
• Aysel Uğural
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- www.tbmm.gov.tr
• Birgen Keleş
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- www.tbmm.gov.tr
• Şekibe Gencay Gürün
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- www.tiyatroistanbul.com
• Zerrin Yeniceli
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
• Güler Aslan
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- www.tbmm.gov.tr
166
-Siyasette İzmir’in Kadınları - I
• Canan Arıtman
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- www.tbmm.gov.tr
• Fatma Seniha Nükhet Hotar Göksel
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- www.nukethotar.org 3- www.tbmm.gov.tr
• Türkan Miçoğulları
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
• Serpil Yıldız
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- Meclis Haber Bülteni, 30.03.2007
• Şenol Bal
Siyasette İzmir
• Şükran Güldal Mumcu
1- Semra Gökçimen; “Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler 1935-2009”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yay., Ankara, 2009.
2- www.chp.org.tr 3- www.tbmm.gov.tr
• Hülya Güven
1- http://www.hulyaguven.com/
2- www.tbmm.gov.tr
• Birgül Ayman Güler
1- www.birgulaymanguler.net 2- www.tbmm.gov.tr
• İlknur Denizli
1- http://ilknurdenizli.com/ozgecmis/)erişim:07.07.2014 2- www.tbmm.gov.tr
• Nesrin Ulema 1- www.tbmm.gov.tr
2- Ak Parti Bornova web sitesi
• Şükran Akyer
1- Hürriyet Gazetesi, Ege eki 07.12.2000 Ceren CANDAR’ın röportajı
168
-Siyasette İzmir’in Kadınları - I