DİL HAKLARI

Azınlıkların dil hakları önemli role sahiptir. Daha önce de bahsedildiği gibi, uluslararası hukuk eşitlik prensibine dayanmaktadır ve her bir kişinin özgünlüğünü

korumaktadır, bunu yaparken bu dil farklılığı olsa dahi hiç bir farklılığı gözetmemektedir.

Azınlıkların dili ile ilgili hakları düzenleyen iki grup norm vardır, bunlardan biri eşitlik ve özgünlük fikirlerini geliştirirken, diğeri ise farklı şart ve çekincelere sahiptir.

Demokratik temeller tamamen aşağıdaki normlarla atılmıştır:

- Serbestçe, hiç bir müdahale olmadan veya herhangi bir şekilde ayrımcılık yapılmadan kendi dilini kullanma (madde 2, Birleşmiş Milletler Azınlıklar Bildirgesi).

- Özel ve kamusal alanda kendi dilini kullanmak, azınlıklardan olan kişilerin ayrılmaz bir hakkıdır. (Dil Şartı Girişi);

- Serbestçe, hiç bir ayrımcılık yapılmadan kendi dilini özel ve kamusal alanda kullanma hakkı (madde 19, Viyana Deklarasyonu, 25.06.1993);

- Kendi ana dilini serbestçe özel ve kamusal hayatta kullanma hakkı (AGİK Kopenhag Toplantısı, Bölüm IV, 29.06.90);

- Kendi azınlığının dilini kullanma hakkı (madde 14, Çerçeve Sözleşme);

- Ulusal azınlıklardan olan her bir ferdin kendi ana dilinde özel ve kamusal hayatında yazılı ve sözlü iletişim kurabileceğini kabul etmek (madde 10, Çerçeve Sözleşme);

- Ulusal azınlıklardan olan her bir ferdin tutuklanması sırasında, tutuklanma nedenini ve isnat edilen suçu kendisine, kendisinin bildiği bir dilde anlatmayı, ve ayrıca bu ferdin kendisini kendi ana dilinde savunabileceği ve kendisine ücretsiz olarak bir tercüman tutulacağını garanti etmek (madde 10, Çerçeve Sözleşme);

- Ulusal azınlıklardan olan her bir ferdin kamuya açık alanlarda kendi azınlık dilinde tabelalar, yazılar ve benzeri ilanlar asma hakkını tanıma (madde 11, Çerçeve Sözleşme);

Bunun yanı sıra aynı uluslararası belgelerde aşağıdaki şart ve çekinceler mevcuttur:

- Eğer o bölgede mümkün ise, bu, azınlıklara ait kişilerin kendi ana dillerini öğrenme ve kendi ana dillerinde eğitim görmek için gerekli önlemlerin alınması (madde 4, Birleşmiş Milletler Azınlıklar Bildirgesi);

- Devletler, ilgili devletin resmi dilinin öğrenilmesinin zorunlu olup olmamasına bakılmaksızın ulusal azınlıklardan olan kişilerin kendi ana dillerini öğrenme veya kendi ana dillerinde eğitim görme haklarını garanti etmelidirler, ayrıca, eğer bir yerde bu olası ve gerekli ise, bu dilin, yürürlükteki ulusal kanunlar çerçevesinde devlet organlarında kullanılması sağlanmalıdır (AGİK Kopenhag Toplantısı, Bölüm IV, 29.06.90);

- Devletler, olasılık dahilinde, geleneksel olarak veya çoğunlukla azınlıklardan olan kişilerin yaşadığı bölgelerde, eğer bu kişiler istiyorsa ve eğer bu istekler gerçek ihtiyaçları yansıtıyorsa, bu kişilerle yönetim kademesi arasındaki ilişkilerde kendi dilini kullanma olanağını tanımaya gayret ederler (madde 10, Çerçeve Sözleşme);

- Ulusal azınlıklardan olan her bir ferdin kendi adını ve soyadını ve ayrıca baba adını kendi dilinde kullanabileceğini ve ayrıca o hukuk sistemine uygun bir şekilde resmi olarak bu hakkın, devletin hukuk sisteminin öngördüğü şartlarda tanınması (madde 11, Çerçeve Sözleşme);

- Ulusal azınlıklardan olanların çoğunluk olarak yaşadığı alanlarda “eğer öyle bir ihtiyaç varsa” geleneksel yerlerin, caddelerin, topografik bilgilerin azınlık dilinde işaretlerinin koyulması (madde 11, Çerçeve Sözleşme);

- Üye devletler, eğer bu gerekli ise kendi azınlıklarının ve çoğunluğunun kültürünün, tarihinin, dilinin ve dininin daha iyi bilinmesi için bu alanda eğitim ve bilimsel araştırmaların yapılması için önlemler almalı, (madde 12, Çerçeve Sözleşme);

- Geleneksel olarak veya sayılarının çokluğu bakımından ulusal azınlıklar tarafından iskan edilmiş bölgelerde, Taraflar, mümkün olduğu ölçüde ve kendi eğitim sistemleri çerçevesinde, yeterli talep olduğu takdirde, azınlıklara mensup kimselerin, azınlık dilini öğrenmeleri veya bu dilde

ders almaları için uygun imkanlar yaratmaya çalışacaklardır, bu, resmi dilin öğrenilmesine veya bu dilde eğitime zarar vermeden uygulanacaktır.

(madde 14, Çerçeve Sözleşme);

Azınlıkların dil konusundaki hakları 5 Kasım 1992 tarihli Avrupa Bölgesel Dil ve Azınlık Dilleri Şartında yer almaktadır.²³⁴ Bunun temelinde, Avrupa’nın inşasına önemli katkı olarak kültürel çeşitlilik ve demokrasi temellerinde devletlerin bağımsızlıklarına ve ülkesel bütünlüklerine saygı duyarak ve resmi dillere de zarar vermeden kültürel zenginliklerin desteklenmesi ve geliştirilmesi yatmaktadır. Bundan dolayı adı geçen Şartın giriş kısmında azınlıkların kendi dillerini özel ve kamusal hayatta kullanma hakları, onların ayrılmaz bir hakkı olarak gösterilmiştir. ²³⁵

Dil Şartı’nda “bölgesel diller veya azınlık dilleri” tanımlaması yapılmıştır. Bunun anlamı, devletin belirli bir bölgesinde ve bu devletin ülke nüfusunun geri kalanından sayısal olarak daha küçük bir grubun resmi dilden başka kullandıkları dildir; bu diller resmi dilin lehçelerini ve göçmenlerin dillerini kapsamamaktadır.²³⁶

Dil Şartı, azınlıkların dilini tehdit eden ve varlığını tehlikeye sokan ve ona karşı var olan her türlü farklılıkları, sınırlamaları ve istisnaları devletlerin kaldırmasını zorunlu olarak kabul etmektedir. Ayrıca azınlıklarla çoğunluk arasında dil açısından eşitliğin sağlanması için özel önlemler alınması gerekmektedir. ²³⁷

Dil Şartı’na göre, üye devletler, azınlıkların dilleri ile ilgili olarak tüm düzenlemelerini aşağıdaki prensipler temelinde yapacağını belirtmektedir:

- Azınlıkların dilini kültürel zenginlik göstergesi olarak kabul etmek;

- Her azınlık dilinin coğrafi bölgesine saygı duymak ve dilin gelişimini engelleyecek şekilde onu şekillendirmemek;

- Dillerin korunması amacıyla kararlı adımlar atmak;

234 Bu belge bu alanda, Soğuk Savaş döneminde büyük ölçüde unutulmuş veya görmezlikten gelinmiş düşüncelerin, Milletler Cemiyeti döneminin önceki etkinliklerinin devamı niteliğindedir. Bkz. PREECE, age, s. 161.

235 ÜNAL, age, s. 78.

236 TAHMAZOĞLU, Sultan, “Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa Şartı”, Ulusal, Uluslarüstü ve Uluslararası Hukukta Azınlık Hakları, İstanbul Barosu Yayınları, İstanbul 2002, s. 158-159.

237 TAHMAZOĞLU, agm, s. 156-157.

- Kamusal ve özel hayatta yazılı ve sözlü olarak azınlık dilinin kullanılmasına destek olmak;

- Azınlık dilini kullanan gruplar arasında, aynı dilin benzer bir lehçesini kullanan grupla bu grup arasında ve ülke içinde kullanılan diğer dillerin grubuyla bu grup arasında ilişkilerin korunması ve geliştirilmesi;

- Tüm aşamalarda azınlık dillerinin öğretilmesi için gerekli şartların sağlanması;

- Azınlık dilinde konuşmayan, fakat azınlıkların içinde yaşayan kişilere, istediklerinde o dili öğrenebilmeleri için gerekli şartların oluşturulması;

- Azınlık dilinin üniversitelerde ve eşit düzeydeki eğitim kurumlarında öğretilmesi ve araştırılması için destek olmak;

- Azınlık dilini ilgilendiren ve birden fazla ülkede aynı veya benzer şekilde kullanılan bu diller arasında uluslararası değişimi desteklemek.

Dil Şartı, üye devletlere azınlıklar dili ile ilgili olarak resmi ve toplumsal alanda bir çok yükümlülük yüklemektedir.