Hür İrade Kuramı

Beden eğitimi ve sporda güdülenmeyi anlamak için bir yapı olarak kullanılan hür irade kuramı; Deci ve Ryan tarafından yaklaşık 30 yıl önce geliştirilmiş ve bir güdülenme teorisinden çok daha fazlası olarak yorumlanmaktadır. Teorinin yorumlanmasında prensiplerin ve süreçlerin altında yatanlar, yalnızca güdülenmeyi anlamayı değil, aynı zamanda kişiliği, sosyal gelişimi ve tüm psikolojik fonksiyonları bilmeyi gerektirmektedir (Ada, 2011).

Hür irade teorisi 4 alt mini teoriden meydana gelen bir meta-teoridir. Bu mini teorilerden bilişsel değerlendirme teorisi, sosyal durumların içsel güdülenme üzerindeki etkilerini ön plana çıkarır; organizmasal içselleştirme teorisi, içselleştirme konseptini özellikle dışsal güdülenmenin gelişimini ön plana çıkararak ele alır; nedensellik yönelimleri teorisi insanların özgür iradelerini destekleyecek şekilde özgür irade davranışlarına ve çevreye yönelimleri konusundaki bireysel farklılıklarını öne çıkarır.

Son olarak, temel ihtiyaçlar teorisi temel ihtiyaçlar kavramını mercek altına alır ve bu kavramın psikolojik sağlık ve iyi olma ile olan ilgisini inceler. Bu 4 mini teori bir araya gelerek hür irade teorisini meydana getirir (Erdem, 2008).

Hür irade kuramı, bireylerin, grupların, toplumların sağlıklı bir biçimde gelişmesini sağlayan koşulları belirleyerek, büyüme, bütünleşme ve iyi olmada etkin olan faktörleri net bir biçimde tanımlamaktır (Ryan ve Deci, 2000). Hür irade kuramı ile farklı neden ya da amaçlar için gösterilen davranışların temellerinin de farklı güdülenme tiplerine dayandığının farkına vardık. En temel ayrım ilgimizi çeken sevdiğimiz şeyleri yapmayı tetikleyen içsel güdülenme ile ayrılabilir sonuçları olması gereken şeyleri yapmaya iten dıssal güdülenmedir (Deci ve Ryan, 2000).

Deci ve meslektaşları hür irade ve iradeyi birbirinden ayırırlar. İrade, insanın ihtiyaçlarını karşılamak için seçtiği organizmadır. Hür irade ise kişinin iradesini kullandığı süreçtir. Hür irade insanın güçlerini ve sınırlarını kabul etmesini, seçim yapma ve ihtiyaçlarını karşılamayı kabullenmesini gerektirir. İrade ve hür irade birbiriyle ilişkilidir. Hür iradeli insanlar çevrede nasıl davranacaklarına karar vermek zorundadırlar. İnsanların tüm ihtiyaçları otomatik olarak karşılansaydı ve onlar için seçimler olmasaydı insanlar memnun olmazlardı. İçsel güdülenme, memnun ve çevreyle ilişkide hür iradeli olmak için insani bir ihtiyaçtır. İçsel güdülenmede birey kendi isteğiyle hareket ederse tatmin edilir (Pintrich ve Schunk, 1996).

Deci ve Ryan, tüm insanların psikolojik gelişim, kendini tamamlama ve davranışsal öz düzenleme üzerine doğuştan bir eğilime sahip olduklarını ileri sürer. Bu organizmik görüş, her insanı aktif ve gelişime yönelimli, optimal mücadeleyi vermek için doğuştan meyilli, kendi kendilerine yayılan ve yeti ve kabiliyetlerine göre özgürce uygulama yapmak, yeni becerilerde ustalaşmak ve öğrenmek için çabalayan olarak varsayar. Hür irade kuramı, sosyal faktörlerin hem destek hem engelleyici olabileceklerini belirtir. Diğer bir deyişle sosyal çevre, kişinin aktivitesine ve insan doğasının tamamlanmasına hem yardım eder hem de engelleyici rol oynayabilir (aktaran, Ada, 2011).

Şekil 3: Hür irade kuramını oluşturan teoriler (Ada, 2011)

2.3.4.3.1. Bilişsel Değerlendirme Kuramı

Kişinin sportif aktiviteye katılımını etkileyen yönler olan içsel ve dışsal güdülenmeyi anlamak için ileri sürülen ve dışsal ödüllerin, pozitif ve negatif geribildirimin ve yarışma durumlarının içsel güdülenme üzerine etkisini açıklamak için sunulmuş en etkili kuram hür irade kuramı (self-determination theory)'nın bir alt kuramı olan Deci ve Ryan'ın bilişsel değerlendirme kuramı (cognitive evaluation theory)'dır (aktaran, Kazak, 2004).

Bu kurama göre, her birey belirli nedenlerle sportif aktiviteye katılmakta ve devam etmektedir. Bu nedenler içsel ya da dışsal olabilmektedir. Bir birey, bir başka birey ya da bir şey olmaksızın kendi hür iradesi ile aktiviteye katılıyor ve uyarıcı özelliği olan bir durumla karşılaşmaksızın mücadele ediyorsa o bireyin içsel olarak güdülendiği varsayılmaktadır (Kazak, 2004). Bir kişinin sevdiği için futbol oynaması içsel güdülenmeye örnek olarak verilebilir. İçsel güdülenmeden farklı olarak birey aktiviteye hür iradesi olmaksızın ödül gibi dışsal nedenlerden dolayı katılıyor, haz almaktan çok dışsal düzenlemeler onun davranışını yönlendiriyorsa, o zaman bireyin dışsal olarak güdülendiği söylenmektedir. Bunun yanı sıra, güdülenmeme ise bireylerin ne içsel ne de dışsal olarak güdülenmeleri, yetersizlik duyumu ve kontrol eksikliği olarak tanımlanmaktadır (Vallerand, 2001). Güdülenmeme durumunda birey yaptığı davranış ile sonuçları arasında bağlantı kuramaz.

Hür İrade Kuramı Bilişsel Değerlendirme Kuramı Organizmik Bütünleşme Kuramı Nedensellik Yönelimi Kuramı Temel Psikolojik İhtiyaçlar Kuramı Hedef İçerikleri Kuramı

Bilişsel değerlendirme kuramı, bireylerin uğraşmış olduğu aktivite üzerinde kontrole sahipse ve bu aktiviteye katılırken kendilerini iyi hissederlerse, katılım için içsel olarak güdülendiğini ileri sürmektedir (Munn, 1975). Dolayısıyla bir kişinin bir başka kişi ya da bir şey olmaksızın kendi hür iradesiyle bir aktiviteye katılıyor ve haz alıyorsa, o kişi için içsel olarak güdülenmiş denilmektedir. İçsel güdüler bireyin bir göreve olan ilgisi veya yaptığı işten haz almasını içermektedir (Konter, 2000). Buna karşın kişi hür irade olmaksızın aktiviteye katılıyorsa, bu kişi için dışsal olarak güdülenmiş denmektedir. Örneğin kişi, ailesinin isteği ve baskısından dolayı, statü kazanmak için veya ödül gibi dışsal nedenlerden dolayı aktiviteye katılıyorsa, bu kişi için "dışsal olarak güdülenmiş" diyebiliriz. Bunun yanında, ne içsel ne de dışsal olarak güdülenen kişilerin güdülenemedikleri ifade edilir. Dolayısıyla, güdülenemeyen kişi, davranışları ve davranışlarının sonuçları arasındaki bağı algılayamaz. Bu kimseler, yetersizlik duygusunu ve içsel denetimi sürdüremezler. İçsel güdülenme, bilmek, başarmak ve uyaran yaşamak için içsel güdülenme boyutlarına; dışsal güdülenme ise, özdeşim, içe atım ve dışsal düzenlemeler boyutlarına sahiptir. Tüm bu güdülenme boyutları kendi içerisinde değerlendirme basamağına sahiptir. En az hür iradeli boyut, başka bir deyişle denetlenemeyen boyuttan, en hür iradeli boyuta göre ele alınmaktadır. Bu dizge sırasıyla güdülenmeme, dışsal düzenlemeler, içe atım, özdeşim ve içsel güdülenme biçimindedir (Alderman, 1978).