Zeydî tarihinde Yemen’in özel bir yeri vardır. Nitekim daha önce belirtildiği gibi İmam Hâdî tarafından Yemen’de kurulan Zeydî devleti Şiî devletleri içerisinde en uzun ömürlü devlet olma özelliğine sahip olup, aynı zamanda günümüzde Zeydîliğin varlığını devam ettirdiği tek coğrafyadır. İmam Hâdî tarafından Yemen’de kurulan Zeydî devletinin daha iyi anlaşılabilmesi için İmam Hâdî öncesi Yemen’de siyasî ortam hakkında kısaca bilgi vermek yararlı olacaktır.
Emeviler döneminde çeşitli isyan ve kabile savaşlarına sahne olan Yemen’in Abbasîler döneminde nisbî bir istikrara kavuştuğu söylenebilir. Nitekim Abbâsilerin hicri 132-203 yılları arasında yetmiş yıl âmilleri aracılığıyla yönettiği Yemen’de408 İslam kültürünün giderek yayılmasının bir sonucu olarak Yemen’in San’a, Zemâr,
406 Bazı kaynaklarda şehrin adı Hecer olarak geçmektedir. Ali b. Muhammed ise şehrin ismini Hecr ve Hucer şeklinde zapt etmiştir. Bk. Ali b. Muhammed, Sîretü’l-Hâdî-İlelhak, s. 83.
407 el-Mesûdî, Murûcü’z-zeheb, IV, 217; Taberî, Târîhü’t-Taberî, X, 86 vd; Aktan, “Mu‘tazıd-Billâh”,
DİA, XXXI, 383-384.
Cened ve Sa’de şehirleri birer ilim merkezi haline gelmiştir.409 Bu bölgede gerek Zeydî devleti öncesi gerekse sonrasın da şu emirlikler kurulmuştur:410
Emirlikler/Devletler Tarihleri Kuruldukları Şehirler
Benû Ziyâd H. 203-409 Zebîd Benû Ya’fûr H. 225-493 Şebâm Benû Necâh H. 403-555 Zebîd Süleyhiyyûn H. 439-532 San’a Benû Zureyh H. 470-569 Aden Benû Hâtim H. 494-569 San’a Devletu Benû Mehdî H. 553-569 Zebîd Devletu Benî Resul H. 626-808 Taiz Devletu Benî Eyyûb H. 569-626 Taiz Devletu Eimmetî Yemen
(Zeydîler)
H. 280-1382 Sa’de, San’a
İmam Hâdî öncesi Yemen’de ilk olarak Benû Ziyâd emirliği kurulmuş olsa da Abbasîlerin bölge naibliğini yürüten Ya’fûrîler daha etkin olmuşlardır. Ya’fûrîler’in ilk kurucusu sayılan Abdürrahim b. İbrahim, Mu’tasım döneminde Yemen ve Necd valisi Ca’fer b. İbrahim’in San’a naipliğini yapmış ve bu şekilde ileride kurulacak Ya’fûrî devletinin ilk nüvesini atmıştır. Abdürrahim’in vefatından sonra yerine geçen oğlu Ya’fûr, kendi adına nispetle Ya’fûrî devletini kurmuş ve sürdürdüğü mücadele sonucu kurduğu devleti 247 (861) yılında Abbâsilerden bağımsız hale getirmiştir.411 San’a’ya yakın bir dağda Kevkebân isminde binlerce kişinin barınacağı sağlam bir kale yapan Ya’fûrîler’in 232 (847) yılında San’a’ya saldırarak burayı ve çevresini ele geçirmeleriyle birlikte, valiler tarafından yönetilen bu bölgedeki Abbâsî hükümranlığı sona ermiştir. Abbasîler, bu saldırı karşısında yenilgiye uğramış ve Ya’fûrîlerle anlaşma yapmak zorunda kalmışlardır. Yapılan anlaşma gereği Ya’fûrîler Abbasî devletine bağlı kalmış ve hutbeler yine Abbasî halifeleri adına
409 eş-Şâmî, Târîhu’l-Yemen, I, 21, 23; Tomar, “Yemen”, DİA, XLIII, 403-404. Bu dönem Yemen’de yaşayan alimler ve telifleri için bk. eş-Şâmî, Târîhu’l-Yemen, I, 23 vd.
410 eş-Şâmî, Târîhu’l-Yemen, I, 22; Şimâhî, el-Yemen el-insân ve’l-hadâra, s. 107. Yukarıdaki tablo bu iki eserde yer alan bilgilerin karşılaştırılması sonucu oluşturulmuştur. Bununla birlikte her iki eserde de Yemen’de kurulmuş olan farklı emirlik ve devletlere de yer verilmektedir.
okunmuştur. Bundan sonra Yemen her ne kadar Abbâsîlere bağlı bir devlet olarak kalmışsa da devlet Ya’fûrî kabile mensupları tarafından yönetilmiştir.412
Ya’fûr b. Abdurrahman’ın ölümü üzerine yerine oğlu Muhammed geçmiştir. Muhammed b. Ya’fûr, dönemin Abbasî halifesi Mu’temed’e bağlılığını ilan etmesi üzerine Mu’temed, Muhammed’e onu kendi naibi olarak Yemen’e atadığını bildiren bir mektup göndermiştir. San’a, Cened ve Hadramevt bölgelerinde nüfuzunu arttıran Muhammed’e birçok kabile reisi boyun eğmiştir. Bölgede bulunan maden ocaklarını vergiye bağlayan Muhammed, Ya’fûrîler adına para bastırmıştır.413 Yaşı ilerledikçe tövbe edip inzivaya çekilen Muhammed, zamanını âlimlerle birlikte geçirmeye başlamıştır. Hac vazifesi için Mekke’ye giderken yerine oğlu İbrahim’i bırakmış ve hacdan döndükten sonra yönetimden çekilerek San’a mescidinde ibadete yönelmiş, devlet yönetimini oğlu İbrahim’e bırakmıştır.414
İçki ve eğlenceye düşkün olan İbrahim, halka baskı ve sindirme politikası uygulamış, hatta halkın kanını akıtmaktan da geri durmamıştır. Bu dönemde devlet malî açıdan zayıflamış ve giderek eski gücünü kaybetmiştir. Sarhoş olduğu bir gün içkinin etkisiyle babasını ve amcasını öldürtmesi üzerine kabile liderleri ve devlet erkânı İbrahim’e başkaldırmış ve isyan çıkarmışlardır.415
İşte İmam Hâdî’nin Yemen’e ilk gelişi tam bu döneme denk gelmektedir. Bu dönemde Ya’fûrîlere bağlı olan Diâm ve Dehhâk kabileleri ile Ya’fûrîler arasında anlaşmazlıklar baş göstermiş ve devam eden süreçte bir taraftan mevâlî ile mücadele etmek zorunda kalan Ya’fûrîler diğer taraftan İsmâilîler ve Hâdevîlerle mücadele etmek zorunda kalmıştır.416 Diâm b. İbrahim önderliğinde başlatılan isyanda San’a ele geçirilmiş ve Ya’fûrîlerin nüfuz alanı Şibâm bölgesiyle sınırlı kalmıştır. Mevâlî tarafından katledilen İbrahim’in yerine amcası oğlu Abdulkahir b. Ahmed b. Ya’fûr geçmişse de Karmatîlerin bölgede kurmuş olduğu Cunûdu Mansûri Yemen adlı ordu birlikleri tarafından katledilmiştir. Bu kayıplar üzerine Bağdat yönetimi tarafından Yemen’e gönderilen Ali b. Hüseyin Ceftem 286’da (899) San‘a’yı ele geçirip
412 Abdulfettah Şâyif Nu’mân, el-İmam Hâdî, s. 54-55.
413 Şimâhî, el-Yemen el-insân ve’l-hadâra, s. 110-111; Şâyif Nu’mân, el-İmam Hâdî, s. 55-56. 414 Şâyif Nu’mân, el-İmam Hâdî, s. 56.
415 Şâyif Nu’mân, el-İmam Hâdî, s. 56.
bölgede istikrarı yeniden sağlamıştır. Onun Bağdat’a dönmesinin ardından bölge bir müddet Hicaz’a bağlı kalmıştır.417
Ya’fûrîler, hicri üçüncü yüzyılın ortasından itibaren Yemen’e gelip halkı Fâtimî halifesi İmam Mehdi’ye bağlanmaya davet eden İsmâilî dâîlerle uzun bir mücadeleye girmek zorunda kalmıştır.418 Bölgede giderek güçlenen İsmâilîler, etkin bir güç haline gelmişlerdir. Bunlarla gerek İmam Hâdî gerekse sonraki Zeydî imamlar uzun bir süre mücadele etmek zorunda kalmışlardır.
Görüldüğü gibi, İmam Hâdî öncesi Yemen’de siyasî istikrarsızlık bulunmaktadır. Bu durum onun tabileri üzerinde de etkili olmuş ve Yemen’e ilk gelişinde onun emirlerine yeterince itaat etmemişlerdir.419