D. Eserleri
2. Fıkıh Alanındaki Eserleri
a) Câmiü’l-ahkâm fi’l-helâl ve’l-harâm485
Zeydî Hâdevî fıkhı üzerine yazılmış en önemli eserdir. Hâdevî fıkhında asıl kaynak sayılan bu eserin yazımına Medine’de başlayan İmam Hâdî, Yemen’de tamamlamıştır.486 Eserde İmam Mâlik’in el-Muvattâ’sında takip ettiği yöntemi kullanılmıştır.487 Şâyif Nu‘man, bu esere hadis eserleri arasında yer vermektedir.488 Bu eser üzerine Ahmed b. İbrahim eş-Şerefî tarafından hacimli bir şerh yazılmıştır. Birçok yazma nüshası bulunan eser, tahkik edilerek yayınlanmıştır.
b) Kitâbü’l-müntehab
Eser Kitâbü’l-Ahkâm’dan sonra İmam Hâdî’nin fıkhî hükümlerini göstermede ikincil bir konuma sahiptir. el-Müntehab, Muhammed b. Süleyman el-Kûfî’nin (ö. 322/934?) İmam Hâdî’ye sorduğu soru ve cevapları derlediği bir fıkıh eseri olması hasebiyle kaynaklık bakımından el-Ahkâm’dan sonra gelir.
Kûfî, el-Müntehab’ı derleme sebebini esere yazmış olduğu mukaddimede ifade etmiştir. Bu sebepler göz önüne alındığında onun İmam Hâdî’nin el-Ahkâm’ı kaleme alırken duyduğu bir kısım kaygıları taşıdığı görülmektedir. Nitekim Kûfî,
482 el-Vecîhi, A’lâmü’l-müellifîne’z-Zeydiyye, s. 1105-1106; Hâdî-İlelhak, el-Ahkâm (mukaddime), I, 11; Bk. Şâyif Nu’mân, el-İmam Hâdî, s. 98.
483 el-Vecîhi, A’lâmü’l-müellifîne’z-Zeydiyye, s. 1108; Hâdî-İlelhak, el-Ahkâm (mukaddime), I, 11. 484 Şâyif Nu’mân, el-İmam Hâdî, s. 99; el-Vecîhi, A’lâmü’l-müellifîne’z-Zeydiyye, s. 1108.
485 el-Vecîhi, A’lâmü’l-müellifîne’z-Zeydiyye, s. 1106; Ahmed Şevkî, el-Hayâtü’s-siyâsiyye ve’l-
fikriyye li’z-Zeydiyye, s. 178.
486 el-Vecîhi, A’lâmü’l-müellifîne’z-Zeydiyye, s. 1106. 487 Ebû Zehre, İmam Zeyd, s. 514-515.
eseri derleme sebebi olarak ümmetin dini konularda ihtilafa düşmeleri ve birbirine zıt, Allah ve Resulü’nün emirlerine aykırı hüküm vermelerini göstermektedir. Kûfî, ümmetin Allah ve Resulünün getirdiği dine tabi olmak yerine kendi heva ve heveslerine göre helâl ve haramları belirlediklerini, bu şekilde sapıttıklarını ve kendilerine tabi olanları da sapkınlığa sevk ettiklerini söylemektedir.489 Bu hükümleri reddeden Kûfî, Allah’ın emrini yerine getirerek Ehl-i beyt’e tabi olduğunu, bu bağlamda asrın Ehl-i beyt temsilcisi olan İmam Hâdî’ye sorduğu sorular ve aldığı cevaplar sayesinde dini hükümleri sahih bir şekilde ortaya koyduğunu belirtmektedir. Kûfî, bu eseri kaleme almakla Ehl-i beyt tabilerinin, cahiller olarak nitelediği grubun elinde bulunan bilgilere iltifat etmemelerini sağlamak istemiştir.
el-Müntahab’ın genelinde konu ve meseleler “bâb” üst başlığı altında ele alınmakla birlikte kitabın ilk kısımlarında “mesâil” üst başlığı da kullanılmıştır. Bunun yanı sıra “bâb” ve “mesâil” başlıklarının yer yer bir arada kullanıldığı, bir yerde ise farklı olarak üst başlığın “kitâb”490 şeklinde verildiği görülmektedir.
Esere el-Ahkâm’da olduğu gibi akâid konularıyla giriş yapılmakta, devamında ise fürû-i fıkıh konuları ele alınmaktadır. Konu başlıklarının sıralanmasında el- Ahkâm’a nazaran farklı bir metot takip edilmiştir. Nitekim el-Ahkâm’da “ibâdetler” ana bölümünü salât, zekât, sıyâm, hac, nikâh, talâk, radâ’ ve nafaka alt başlıkları oluştururken el-Müntehab’da ise bunlara ilaveten tahâret, müdebber, ıtk, velâ’, mükâteb, eymân ve kefaret konuları bulunmaktadır. Muamelât ana bölümü büyû’, sarf, istihkâk, şüf’a, mudârebe, vedîa, âriyât, ikrâr, hibe, sulh, vasiyyet, umrâ, rukbâ, sekr, şirket, selem, rehin, icâre, damân, ğusûb, da’va ve’l-beyyinât, şehâdât, kasame, vakıf, teflîs, kefâle, vekâle, diyât ve emet alt başlıklarından oluşmaktadır. Kûfî, muamelât bölümünde de bölüm başlıklarının sıralanmasında kendine özgü bir metot takip etmiş, esere üçüncü ana bölüm olarak hadler konusunu eklemiştir. Bu bölümü ise “kitâb” üst başlığıyla ifade etmiştir.491
489 Kûfî, el-Müntehab, s. 10. 490 Bk. Kûfî, el-Müntehab, s. 405. 491 Kûfî, el-Müntehab, s. 405.
Eserde meselelerin ele alınışı soru ve cevap şeklindedir. Fetva türü eserlerden farklı olarak belli bir konuya soru sorularak giriş yapılmış ve aynı minvalde sorular yöneltilerek mesele hakkında tafsilata girilmiş, böylelikle konu hakkında bir bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır. Bölüm girişlerinde sorulara “kultu lehu yâ eyyühe’l-İmam radiyallahu anke mâ tekûlu fî…”, “seeltuhu” veya “kultu”; cevaplara ise “fekâle” veya “kâle” şeklinde başlanmıştır. Devamında aynı konu üzerinden “kultu” “kâle” kalıplarıyla soru-cevap şeklinde meseleye devam edilmektedir. Örneğin, abdest konusunda
- (Kûfî), Allah ondan razı olsun İmama dedim ki: Ey İmam kişi tuvalete girdiğinde ne okur?
- O, Allah’ım! kirden, pislikten ve kirleten şeytandan sana sığınırım der, dedi. - Kişi tuvalette önünü veya arkasını kıbleye dönebilir mi? dedim.
- O, hayır dönemez, dedi
- Bunu yapanın zararı veya günahı nedir? dedim.
- Hz. Peygamber’in sünnetine muhalefet etmiş olur, dedi. - Konu hakkında Hz. Peygamber ne söylemiş? dedim.
- O, Hz. Peygamber’den “Sizden birisi tuvalete gittiğinde önünü veya arkasını kıbleye dönmesin. Batıya veya doğuya yönelsin” rivayet edilmiştir, dedi. - Şayet birisi bu hadisin sahih olup olmadığını bilmiyorum dese buna ne
denilmesi gerekir? dedim…492 şeklinde konu hakkında tafsilata girilmiştir. Kûfî’nin İmam Hâdî’ye soruları sorarken eserde yazdığı gibi soruları art arda mı sorduğu veya değişik zamanlarda sorduğu sorulara aldığı cevapları sonradan sistematik bir şekilde mi kurguladığı hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Fakat İmam Hâdî’nin Kûfî ile Yemen’de bir araya geldiğinde, devamlı at sırtında savaş meydanlarında dolaştığı için, bu şekilde uzun uzadıya soru cevap diyaloglarının gerçekleşmesi pek mümkün görünmemektedir. Kanaatimiz, Kûfî’nin İmam Hâdî’ye değişik zamanlarda sorduğu soruları daha sonra soru-cevap şeklinde yazdığı yönündedir.
492 Bk. Kûfî, el-Müntehab, s. 22.
Eserde ele alınan konuların İmam Hâdî’nin el-Ahkâm’ına nispetle daha muhtasar bir şekilde incelendiği görülmektedir. Fakat el-Müntahab, İmam Hâdî’ye sorulan soru ve cevaplardan oluştuğu için bazı konular bu eserde daha detaylı bir şekilde işlenmiştir. Ayrıca el-Müntehab’da değinilen bir hükmün el-Ahkâm’da ele alınmadığı görülmektedir.493 Yani el-Ahkâm’da hakkında hüküm bulunmayan bir meselenin hükmüne el-Müntahab’da veya el-Müntahab’da bulunmayan bir hükmün el-Ahkâm’da bulunması mümkündür. Bununla birlikte iki eser arasında yapılan karşılaştırmalarda herhangi bir çelişkiye rastlanılmamaktadır.
c) el-Fünûn
Bu eser de Muhammed b. Süleyman el-Kûfî’nin İmam Hâdî’ye sormuş olduğu soru ve onun vermiş olduğu cevaplardan oluşmaktadır. el-Müntehab’tan farklı olarak fıkıh konularının tamamını kapsamamaktadır. İbadetler bölümünden nikâh ve radâ’ konularını ele almaktadır. Muamelat bölümünde bey’, ikâle, müdebber, ümmü veled, şüf’a, mudârebe, eymân, vasiyyet, şirket, rehin, icâre, kefâle, havâle, damân, vedîa, vasâyâ konularını içermektedir. Ayrıca eserde dava bölümüne yer verilmiştir. Eserin sonunda ise İmam Hâdî’nin âmillerine (zekât memurlarına) yazmış olduğu ahitnameye yer verilmiştir.
el-Fünûn’da genellikle konular “mesele” veya “mesâil” üst başlığı altında ele alınmıştır. Eserde meselelerin ele alınışı el-Müntehab’da olduğu gibi soru ve cevap şeklindedir. Bu eserde de belli bir konuya soru sorularak giriş yapılmış ve aynı konu üzerinden sorular devam ettirilmiş, fakat el-Müntehab’ın aksine eserde konuların tafsilatına girilmemiş, konuyla alakalı birkaç soru sorularak mesele tamamlanmıştır. Bölüm girişlerinde sorulara “seeltuhu” veya “kultu”; cevaplara ise “fekâle” veya “kâle” şeklinde başlanmıştır. Devamında ise aynı konu üzerinden “kultu” ve “kâle” kalıplarıyla meseleye devam edilmiştir.
Bazı meseleler üzerinden el-Fünûn ile el-Müntehab’da yapılan karşılaştırma sonucu aynı soruların tekrar edilmediği aksine benzerlik arz etse de farklı soru ve cevaplara yer verildiği görülmektedir. Daha kapsamlı bir karşılaştırma için müstakil bir çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır.
el-Fünûn, el-Müntehab ile birlikte Sâlim İzzân tarafından tahkik edilerek 1993 yılında bir cilt olarak Dârü’l-hikmeti’l-Yemâniyye matbaası tarafından San’a’da yayınlanmıştır.
d) el-Mesâil fi’l-ilm
Muhammed b. Süleyman el-Kûfî’nin fıkıh alanında İmam Hâdî’ye sorduğu soru ve cevapları içeren bir risaledir. Risalenin el yazma nüshası bulunmaktadır.494
e) Ümmehâtü’l-evlâd
On altı varaktan oluşan bu risale İmam Hâdî’nin Muhammed b. Saîd’in sorduğu sorulara verdiği cevapları içermektedir.495
f) Kitâbü’l-menâhî ve’n-nehy496 g) Kitâbü’r-radâ’497
h) Mensekün müsteğrecün min kitâbı Câmiu’l-ahkâm li’l-İmam el-Hâdî498 i) Muhtasarun min kitâbi’n-Nehyi
Hz. Peygamber’in yasakladığı fiilleri içeren bu eser, İmam Hâdî’nin büyük oğlu Muhammed’in babası tarikiyle dedesi Kâsım er-Ressî ve amcalarından yaptığı rivayetlerden oluşmaktadır.499
j) el-Mesâil
Fıkıh ve akâide dair İmam Hâdî’ye sorulan soru ve onun verdiği cevapların derlendiği bir eserdir. 500
3. Kelam Alanındaki Eserleri