BÖLÜM 3: TÜRKİYE ELEKTRİK PİYASASI VE DÜNYA
3.3. Türkiye Elektrik Piyasasının İşleyişi
3.3.2. Gerçek Zamanlı Dengeleme Piyasası
Elektrik ekonomik olarak stoklanamadığından arz ve talebin gerçek zamanlı ve sürekli olarak dengelenmesi gerekmektedir. Elektriğe olan talep, aylık ve mevsimsel olarak değiştiği gibi günlük hatta saatlik olarak değişmektedir. Tüketiciler elektriği üretim, iletim, dağıtım sistemlerinin oluşturduğu bir havuza bağlanarak elde etmektedir.
Burada tüketici ile üretici arasında direkt bir temas yoktur. Santrallerde üretilen elektrik, ortak bir havuzda toplanmakta ve tüketici de bu havuzdan ihtiyacı olan elektriği çekmektedir. Kısa dönemde talebin fiyat esnekliği çok düşüktür. Talebin fiyat esnekliği, bir malın fiyatında belli oranda bir değişme olması durumunda o mala olan talebin değişme oranını ifade eden bir kavramdır. Talebin fiyat esnekliğinin düşük
olması, fiyattaki düşme oranında talep miktarında düşmenin meydana gelmemesidir.
Elektrik santralleri de elektrik üretim teknolojisi nedeniyle esnek olmayan bir kapasiteye sahip olduklarından, özellikle talebin pik değerlere ulaştığı anlarda arz da esnek değildir. Voltaj gibi elektriğin teknik özelliklerinde dalgalanmalar olmaması için transformatörler ve iletim hatları gibi sistemlerin de kısıtları göz önünde bulundurulmalıdır. Bu kısıtlar nedeniyle sistemde en düşük maliyetli üreticiden başlayarak arz gerçekleştirilmektedir. Arz ve talebin dengelenmesi, iletim ve transformatör kısıtlarının göz önünde bulundurulması, farklı birimlerin üretimlerinin planlanıp, koordine edilmesini gerektirmektedir. Üretici birimlerin arz ve talepteki değişimlere cevap verebilmesi için minimum seviyede bir rezerv kapasitede tutulmaları gerekmektedir. Aksi takdirde, üretim santralleri anında devreye giremeyecekleri için sisteme entegre olamayacaklardır.
Elektriğin saklanamaması nedeniyle elektrik üretiminin ve tüketiminin anlık olarak birbirine eşit olması gerekmektedir. Bu eşitleme gerçekleşirken elektriğin yeterli voltaj, uygun akım gibi istenilen özelliklerde akması beklenmektedir. Arz ile talep arasında oluşabilecek bir dengesizlik iyi koordine edilemezse, tüm sistemi etkileyebilecektir. Bunun için merkezi bir sistem işleticisine ihtiyaç bulunmaktadır.
Sistem işleticisi sistemin bütününü gözleyerek arz ve talep dengesini sağlayacaktır.
Talebin durumuna göre üretim birimlerini devreye alacak ya da devreden çıkaracaktır.
Gerektiğinde üretim birimlerinin üretim seviyelerine müdahalede bulunacaktır.
Elektrik sistemleri aşırı yüklere karşı duyarlı olduklarından arıza çıkma olasılığı yükselmekte ve elektrik arzı kesintiye uğrayabilmektedir. Üretim birimlerinde ya da iletim hatlarında bu tür durumlar görülebilmektedir. Bu gibi durumlarda sistem işleticisinin görevi daha da önem kazanmaktadır. Sistem işleticisi, merkezi kontrol sistemleri ile sistemin tümünün güvenliğini sağlayarak sistemin çökmesine müsaade etmeyecektir. Herhangi bir üretim biriminin devre dışı kalması durumunda devreye alınabilecek başka üretim birimlerinin olması gerekmektedir. Farklı maliyetlere sahip üretim birimlerinin devreye girmesi ile elektrik maliyetleri değişecektir. İletim sisteminde ise herhangi bir hattın devre dışı kalması ile birlikte elektrik başka hatlar üzerinden akacaktır. Bu durumda da sistem işleticisinin iletim kısıtlarını dikkate alması gerekecektir.
Saatlik Sistem Marjinal Fiyatı (SMFs), saatlik sistem enerji denge durumuna bağlı olarak aşağıdaki formüle göre hesaplanmaktadır:
Söz konusu saat içerisinde
Söz konusu saat içerisinde
Söz konusu saat içerisinde
Söz konusu saat içerisinde kabul edilen tüm yük alma ve yük atma tekliflerinin etiket değeri 1 (bir) olduğu durumda,
0
SMFs olur.
Bu formülde geçen;
KEYALM0t,s ; hesaplanan, “t” dengeleme biriminin, etiket değeri 0 (sıfır) olan toplam saatlik kabul edilen yük alma teklif miktarını (MWh), KEYATM0t,s ; hesaplanan, “t” dengeleme biriminin, etiket değeri 0 (sıfır) olan
toplam saatlik kabul edilen yük atma teklif miktarını (MWh), n “s” saat içerisinde yük alma teklifleri etiket değeri 0 (sıfır)
olarak kabul edilen dengeleme birimi sayısını,
m “s” saat içerisinde yük atma teklifleri etiket değeri 0 (sıfır) olarak kabul edilen dengeleme birimi sayısını,
SMFs “s” saat için Saatlik Sistem Marjinal Fiyatını (TL/MWh),
0
1t,s
YAL “s” saat içerisinde etiket değeri 0 (sıfır) olarak kabul edilen yük alma teklif miktarı bulunan, “t” dengeleme biriminin 0 (sıfır) MW’dan MKÜD’e kadar yük almak için geçerli, saatlik yük alma teklif fiyatını (TL/MWh),
0
2t,s
YAL “s” saat içerisinde etiket değeri 0 (sıfır) olarak kabul edilen yük alma teklif miktarı bulunan, “t” dengeleme biriminin, MKÜD’ün üzerinde yük almak için geçerli, saatlik yük alma teklif fiyatını (TL/MWh),
0
1t,s
YAT “s” saat içerisinde etiket değeri 0 (sıfır) olarak kabul edilen yük atma teklif miktarı bulunan, “t” dengeleme biriminin, MKÜD’den 0 (sıfır) MW’a kadar yük atmak için geçerli, saatlik yük atma teklif fiyatını (TL/MWh),
0
2t,s
YAT “s” saat içerisinde etiket değeri 0 (sıfır) olarak kabul edilen yük atma teklif miktarı bulunan, “t” dengeleme biriminin MKÜD’e kadar yük atmak için geçerli, saatlik yük atma teklif fiyatını (TL/MWh), ifade etmektedir.
Bir fatura dönemi için, her bir dengeleme birimine, her bir saat için verilen yük alma talimatlarına ilişkin olarak uygulanacak saatlik yük alma fiyatları aşağıdaki formüle göre belirlenmektedir:
Sistem enerji dengede ve/veya sistemde enerji fazlası olduğu durumlarda, YAF1t,s = YAL1t,s
YAF2t,s = YAL2t,s
Bu formülde geçen;
YAL1t, s “t” dengeleme biriminin 0 (sıfır) MW’dan MKÜD’e kadar yük almak için geçerli saatlik yük alma teklif fiyatını (TL/MWh), SMFs Saatlik Sistem Marjinal Fiyatını (TL/MWh),
YAF1t, s “t” dengeleme birimine, 0 (sıfır) MW’dan MKÜD’e kadar yük alması için uygulanan saatlik yük alma fiyatını (TL/MWh), YAL2t, s “t” dengeleme biriminin, MKÜD’ün üzerinde yük almak için
geçerli saatlik yük alma teklif fiyatını (TL/MWh),
YAF2t, s “t” dengeleme birimine, MKÜD’ün üzerinde yük alması için uygulanan saatlik yük alma fiyatını (TL/MWh), ifade etmektedir.
Bir fatura dönemi için, her bir dengeleme birimine, her bir saat için verilen yük atma talimatlarına ilişkin olarak uygulanacak fiyat aşağıdaki formüle göre belirlenir:
Sistemde enerji fazlası olduğu durumda,
YAT1t,s SMFs ise YTF1t,s = SMFs
YAT2t,s SMFs ise YTF2t,s = SMFs
YAT1t,s < SMFs ise YTF1t,s = YAT1t,s
Eğer YAT2t,s < SMFsise YTF2t,s = YAT2t,s
Sistem enerji dengede ve/veya sistemde enerji açığı olduğu durumda, YTF1t,s = YAT1t,s
YTF2t,s = YAT2t,s
Bu formülde geçen;
YAT1t, u “t” dengeleme biriminin, MKÜD’den 0 (sıfır) MW’a kadar yük atmak için geçerli saatlik yük atma teklif fiyatını (TL/MWh), YTF1t, s “t” dengeleme birimine, MKÜD’den 0 (sıfır) MW’a kadar yük
atması için uygulanan saatlik yük atma fiyatını (TL/MWh), YAT2t, s “t” dengeleme biriminin, MKÜD’e kadar yük atmak için geçerli
saatlik yük atma teklif fiyatını (TL/MWh), SMFs Saatlik Sistem Marjinal Fiyatını (TL/MWh),
YTF2t, s “t” dengeleme birimine, MKÜD’e kadar yük atması için uygulanan saatlik yük atma fiyatını (TL/MWh), ifade etmektedir.
Talep yanlı katılım, dengeleme piyasasında, üreticilerin pazar gücünün kontrol edilmesi açısından önem taşımaktadır. Arz yanlı katılıma yani sadece üreticilerin sistemden daha fazla ya da az elektrik çekmeyi kabul edecekleri durumlar için fiyat teklifi verdikleri piyasalar, üreticilerin pazar gücü kullanmasına elverişli bir ortam
hazırlamaktadır. Talep yanlı katılıma izin veren piyasalar ise, tüketicilerin de teklif vermelerine olanak sağlayarak, üreticilerin pazar gücünü zayıflatmaktadır. TEİAŞ tarafından işletilen dengeleme piyasasına, başlangıçta talep yanlı katılım öngörülmemektedir. Yeni piyasa yapısında, başlangıçta üretim seviyesinde söz konusu olacak yoğunlaşma dikkate alındığında, mümkün olan en kısa zamanda piyasaya talep yanlı katılımın sağlanması yararlı olabilecektir (IEA/OECD 2002-2003).
Elektrik piyasasının amacına ulaşabilmesi için uzun vadeli arz güvenliğinin sağlanması ve elektrik fiyatlarının sanayinin rekabet gücünü olumsuz etkilememesi için için şeffaf spot fiyatların ve likid forward piyasaların oluşturulması gerekmektedir. Bu nedenle son olarak revize edilerek 14.02.2009 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanan Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği ile önümüzdeki bir yıl içerisinde saatlik uzlaştırmaya ve gün öncesi piyasa yapısı uygulamasına birinci aşamada sanal olarak geçilmesi hedeflenmiştir.
Oluşturulacak gün öncesi piyasasında uzun ve orta dönemli ikili anlaşmalar dışında da enerji ticareti yapılması mümkün olacaktır. Böylece dengeleme- uzlaştırma sadece mevcut anlaşmalardan farkların dengelenmesi ve uzlaştırılmasına münhasır olacak, piyasa katılımcıları gün öncesi piyasasından bir gün sonrası dahil olmak üzere kısa ve orta vadeli spot alım – satım işlemleri yapabileceklerdir Ancak spot piyasada gerçekleştirilecek ticarete konu enerji miktarının, toptan satışı yapılan enerji miktarının
%15’ini aşmaması hedeflenmektedir.
3.4. Elektrik Piyasasının Yeniden Yapılandırılmasında Çeşitli Ülke Uygulamaları