10 MW Altı Geliştirilebilecek Projeler 564 2.386 7.813 4,3 2023 YILI SONRASI
GELİŞTİRİLECEK POTANSİYEL - 4.676 13.453 7,5
TOPLAM POTANSIYEL 1.795 54.991 180.000 100
Şırnak Ilindeki Hidroelektrik Enerji Görünümü
Şırnak ili, Türkiye akarsu havzaları haritasında Dicle havzası (26. Akarsu havza bölgesi) içerisinde yer almaktadır. Dicle havzası Şekil 12’deki Türkiye büyük akarsu havzaları haritasında gösterilmiştir.
Şekil 12. Türkiye’nin büyük akarsu havzaları haritası (Nedir.Org, 2018).
Şekil 13’te görüldüğü gibi Şırnak ili kuzeyden güneye ve batıdan doğuya doğru havzalara ayrılmıştır. Şırnak ilinin toprakları 26. Akarsu Havza bölgesi olan Dicle Havzası içerisinde yer almaktadır. İldeki tüm akarsular Dicle Nehrinin kollarını oluşturur. Dicle Nehrinin kollarını oluşturan en önemli akarsular ortalama debisi 8,6 m3/s olan Kızılsu, 18,6 m3/s Hezil ve Habur çaylarıdır. (T.C. Şırnak
Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2017). Suların debileri mevsimlere bağlı olarak değişiklik göstermek ile beraber Habur Çayının debisi ile ilgili bir bilgiye ulaşılamamıştır.
Şekil 13. Şırnak Akarsu Haritası (T.C. Şırnak Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2017).
Şırnak İlinin akarsularını, bu akarsuların toplam uzunluğu, il sınırları içindeki uzunluğu ve debileri Tablo 2’de gösterildiği gibidir.
Tablo 2. Şırnak İlinin Akarsuları
(T.C. Şırnak Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2017). Akarsu Ismi Toplam
Uzunluğu (km) Il Sınırları Içindeki Uzunluğu (km) Debisi (m 3/
sn) Kolu Olduğu Akarsu
Dicle Nehri 530 77,5 537,3 Dicle Nehri
Kızılsu 51,5 51,5 8,6 Dicle Nehri
Nerdüş Çayı 61 61 4,9 Dicle Nehri
Hezil Çayı 67,5 + 52,5 48,5 18,6 Dicle Nehri
Habur Çayı 70 70 - Dicle Nehri
Tablo 4’te görüldüğü gibi Dicle akarsu havzası içerisinde, Şırnak ilinde işletme durumunda olan 1 adet hidroelektrik santrali, planlanmış ve kati projesi hazır 2 adet hidroelektrik santrali, ayrıca ilk etüdü hazır 16 adet hidroelektrik santral bulunmaktadır. Bunların yanı sıra DSİ 10. Bölge Müdürlüğü verilerine göre işletmede olan Silopi Barajı ve İdil Dirsekli Göleti, ayrıca 5 adet inşa halinde olan baraj bulunmaktadır. İşletmedeki ve inşa halinde olan tesislerin durumu ve elektrik üretim kapasiteleri Tablo 3’te görüldüğü gibidir.
Tablo 3. Şırnak İlinde İşletmede ve İnşa Halinde Olan Baraj ve Göletler (T.C. Şırnak Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2017; DSİ 10. Bölge Müdürlüğü 2018).
Baraj Kapasite (MW) Kaynak Aşaması
Silopi Barajı 2,4 Robozik Deresi (Hezil Çayı) İşletmede İdil Dirsekli Göleti Sulama Saklan Deresi İşletmede
Uludere Barajı 3,5 Robozik Deresi İnşa Halinde
Ballı Barajı 3,5 Robozik Deresi İnşa Halinde
Musatepe Barajı 2 Robozik Deresi İnşa Halinde
Çetintepe Barajı 2 Robozik Deresi İnşa Halinde
Kavşaktepe Barajı 5 Robozik Deresi İnşa Halinde
Tablo 4’te görüldüğü gibi Şırnak ilinde işletmede olan hidroelektrik santralinin toplam kurulu gücü 0,7 MW, planlanmış ve inşaası devam eden hidroelektrik santrallerinin toplam kurulu gücü ise 2308,93 MW’tır. Bu değerin en büyük kesrini Şekil 14’te görüldüğü gibi Dicle nehri üzerinde kurulacak olan ve Mardin İli, Dargeçit İlçesi Ilısu köyü ile Şırnak İli, Güçlükonak İlçesi Koçtepe Köyü sınırları içerisinde bulunan Ilısu Barajı oluşturacaktır.
Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi, DSİ tarafından Dicle Nehri’nin su ve toprak kaynaklarının artırılıp daha verimli kullanılması amacı ile 1954 tarihinde başlamıştır. 1971 yılında Devlet Su İşleri ve Elektrik İşleri Etüt İdaresi kurumlarının gözetiminde, fizibilite raporu hazırlanmış ve nihai proje tasarımı yapılmış olup Türkiye Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu’nun, 1997 yılı Kararnamesi ve 2004 yılı Kararname Tadilatı uyarınca 2006 yılında inşasına başlanmıştır. Proje, Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin tarım, hayvancılık, sanayi ve istihdam konularında kalkınmasına katkıda bulunacak olan GAP kapsamında yer almaktadır. Şekil 14’te görüldüğü gibi Ilısu Projesi DSİ Genel Müdürlüğü’nün Dicle Nehri üzerinde yapmayı planladığı veya yapmış olduğu altı baraj projesinden birisidir (Özen, Şekertekin, Marangoz ve Oruç, 2014).
Şekil 14. GAP Bölgesinde Dicle Nehri Üzerindeki Ilısu Barajı ve Diğer Barajlar (Eberlein, Drillisch, Ayboğa, ve Wenidoppler, 2010).
• Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) dünyanın en büyük su projelerinden olan Güneydoğu Anadolu Projesinin temel elemanlarından biri olma özelliğine sahiptir.
• Ülkemizde Kurulu güç bakımından sıralandığında Atatürk (2400 MW),
Karakaya (1800 MW), Keban (1330 MW) barajlarından sonra 1200 MW’lık Kurulu gücü bakımından Türkiye’nin dördüncü büyük barajı olacaktır.
• Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) projesi, ülkemizde Atatürk Barajından sonra dolgu hacmi bakımından inşaatı tamamlanmamış en büyük ikinci projedir.
• Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) projesi yılda 4120 GWh (4.12 milyar kWh) elektrik enerjisi üretecektir, bu değer milli ekonomimize yaklaşık olarak 825 milyon TL’lik katkı sağlayacağı gibi ülkemizde üretilen toplam elektrik enerjisin yaklaşık olarak %5’ine tekabül edecektir.
• Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) projesi tamamlandıktan sonra, Suriye sınırı yakınında yer alan ve Dicle Nehri üzerine kurulacak olan Cizre Barajı’nın da yapılması mümkün olacaktır (Özen, Şekertekin, Marangoz ve Oruç, 2014).
Tablo 4. Şırnak İli Hidroelektrik Santral Projeleri Listesi (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, 2018). (İşletmede Olan Projeler)
Sıra No Hidr oelektrik Santralin Adı Akarsu Adı Amacı
Kurulu Güç (MW) Toplam Enerji (GWh/yıl)
Santralin Bulunduğu Yerin
Işl. Açl. Yılı Il Trafik
Kodu ve
Adı Ilçe Adı
Havza No
ve Adı DSI Bölgesi
75 Uludere İnceler Çayı E 0,70 1 73Şırnak Uludere 26 Dicle 10 Diyarbakır 1976
6446 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu Kapsamında Özel Sektör Tarafından Projelendirilip Inşa Edilmesi Planlanan Enerji Projeleri (Kati Projesi Hazır)
5 Cizre Barajı ve HES Dicle Nehri E+S+İ 340,74 1167,28 73Şırnak Cizre 26 Dicle 10 Diyarbakır -
6 Ilısu Dicle Nehri E 1200,00 3833 73Şırnak İdil 26 Dicle 10 Diyarbakır -
(Ilk Etüdü Hazır)
47 Silopi Enerji Grubu Hezil Çayı E+S 139,80 356 73Şırnak Silopi 26 Dicle 10 Diyarbakır -
54 Kızılsu Kızılsu Çayı E+S 12,40 43 73Şırnak Cizre 26 Dicle 10 Diyarbakır -
93 Hezil Hezil Çayı E + S 55,00 155 73Şırnak Silopi 26 Dicle 10 Diyarbakır -
102 Zarova-I Zarova Çayı E 5,80 15 73Şırnak Silopi 26 Dicle 10 Diyarbakır - 103 Zarova-II Zarova Çayı E 94,00 230 73Şırnak Silopi 26 Dicle 10 Diyarbakır - 593 Şırnak Uludere Reg.ve HES Hezil Çayı E 20,18 43,95 73Şırnak Uludere 26 Dicle 10 Diyarbakır - 639 Meşetepe HES Habur (Hamam) Çayı E 78,60 226 73Şırnak Beytüşşebap 26 Dicle 10 Diyarbakır - 752 Çağlayan HES Nerdüş Dere E 11,08 52,77 73Şırnak Silopi 26 Dicle 10 Diyarbakır - 789 Şırnak Şenova HES Hezil Çayı E 47,00 139,23 73Şırnak Şenova 26 Dicle 10 Diyarbakır - 809 Oğlakçı Reg. ve HES Kızılsu – Şemsu Dere E 8,42 22,32 73Şırnak Cizre 26 Dicle 10 Diyarbakır - 816 Sekerek HES Hezil Çayı E 26,88 69,72 73Şırnak Silopi 26 Dicle 10 Diyarbakır - 907 Yüksekkaya Reg. ve HES Habur Çayı – Yeşilöz Deresi E 80,41 204,87 73Şırnak Beytüşşebap 26 Dicle 10 Diyarbakır - 1149 Tuğba Reg. ve HES Hezil Çayı – Hezil Deresi E 40,49 91,25 73Şırnak Silopi 26 Dicle 10 Diyarbakır - 1195 Can Barajı ve HES Habur (Hamam) Çayı E 85,00 203,59 73Şırnak Beytüşşebap 26 Dicle 10 Diyarbakır - 1212 Ilıcak Reg. HES Hamam Çayı, Kama Deresi E 14,43 35,685 73Şırnak Beytüşşebap 26 Dicle 10 Diyarbakır -
TOPLAM 2308,93 7061,665
E: Enerji Üretimi, S: Sulama, İ: İçme Suyu İhtiyacı
4. SONUÇ, TARTIŞMA ve ÖNERILER
Bu çalışmada, hidroelektrik santrallerin dünya ölçeğinde durumu, Türkiye’deki gelişimi ve Şırnak ili özelinde gerçekleştirilecek olan hidroelektrik santral projeleri ile Türkiye hidroelektrik santralleri toplam kurulu gücüne olabilecek katkısı incelenmiştir. Hidroelektrik enerjinin kurulu güç kapasitesi ve potansiyelinin yanı sıra enerjinin elde edilme maliyeti bakımından da hidroelektrik enerjinin Tablo 5’te görüldüğü gibi çok iyi durumda olduğu söylenebilir. Elektrik enerjisinin elde edilme fiyatları ve üretimi aşamasında sera gazı salınımları dikkate alındığında hidroelektrik enerjinin daha temiz olması nedeniyle tercih edilmesi gerektiği sonucuna varılmaktadır.
Tablo 5, ABD Enerji Departmanı verilerine ve 2017’nin Yıllık Enerji Görünümü analizlerine binaen, elektrik enerjisinin üretildiği santrallerde yenilenemeyen ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına göre ABD’de ortalama $/kW-hr cinsinden karşılaştırılmaları yapılmıştır. Tabloda verilen değerler, herhangi bir devlet veya devlet teşviki içermediği durum olup sadece elektrik üretiminin maliyetidir. Kömürden elde edilen elektrik enerjisinin birim maliyeti, gelecekte devletlerin atmosfere salınan CO2 emisyonlarına çok yüklü maliyetler getirecek olmasından dolayı iki katına çıkabilir (Renewable Energy Sources, 2018).
Tablo 5. Enerji Kaynaklarının Maliyet Karşılaştırması (Renewable Energy Sources, 2018).
Enerji Santrali Maliyet ($/kW-hr)
Kömür 0,11 – 0,12 D.Gaz 0,053 – 0,11 Nükleer 0,096 Rüzgâr 0,044 – 0,20 Güneş PV 0,058 Güneş Termal 0,184 Jeotermal 0,05 Biyokütle 0,098 Hidroelektrik 0,064
Şırnak ilinde planlanmış ve inşaası devam eden hidroelektrik santraller tamamlandığında toplam kurulu gücü 2309,63 MW olacaktır. Ülkemizde işletmede olan hidroelektrik santrallerin toplam kurulu gücü 2017 yılı sonu itibari ile 27517 MW olarak rapor edilmiştir. Şırnak ilini de kapsayan Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) ve Cizre HES projeleri tamamlandığında ülkemizde kurulu olan toplam hidroenerjiye katkısı yaklaşık olarak %8,39 olacaktır.
Şırnak ilinin topografik yapısından dolayı ulaşımı zor olan ve ulusal elektrik ağ sisteminden beslenemeyen kırsal bölgeleri oldukça fazladır. Bu durumda olan yerleşim yerlerinin enerji ihtiyacının karşılanmasında hayata geçirilecek KHES’ler çok önemli rol oynayarak bu bölgelerin sosyoekeonomik ve kültürel gelişimlerinin hızlanmasında lokomotif olacaktır. Burada su biriktirmesiz elektrik üretimi yöntemi önem kazanmaktadır.
Şırnak ilinde kurulacak olan hidroelektrik santralleri; derelerde canlı yaşamını tehlikeye atmayacak seviyede can suyunun miktarının belirlenmesi, ilgili fauna, flora, vahşi yaşama ve bölgeye özgü doğa özelliklerine zarar verilmeden bu projelerin gerçekleştirilmesi önem arz etmektedir. Can suyunun miktarı yönetmelik ile belirlenmiş olmasına rağmen, 6446 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu kapsamında özel sektör tarafından projelendirilip inşa edildikten sonra, işletilmesi durumunda can suyu miktarı elektrik üretim miktarının düşmesine neden olduğundan, yönetmelikte belirtilen can suyu miktarına dikkat edilmemektedir. Bu tür sebeplerden dolayı ÇED yönetmeliğine uygun raporların hazırlanıp hazırlanmadığına ve bu raporlara uygun olarak işletilip işletilmediğinin tespiti için kontrol ve denetimler, inşa süreçlerinde ve sonrasında sıklaştırılmalıdır.
Dicle nehri üzerinde kurulan GAP projesinin bir parçası ve Türkiye’nin en büyük hidroelektrik projelerinden biri olan Ilısu Baraj gölünün altında kalacak kültürel mirasın kurtarılması, korunması ve gelecek nesillere aktarılması için ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından hazırlanan master rehber projeler eşliğinde
bu kültürel mirasın yok olmayacağı ve nasıl kurtarılacağı hususunda kamuoyunun bilgilendirilmesi büyük önem arz etmektedir.
Kaynaklar
Akpınar, A., Kömürcü, M., Kankal, M., & Filiz, H. M. (2009). Çoruh Havzası’ndaki
Küçük Hidroelektrik Santrallerin Durumu. TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası, V.
Yenilenebilir Enerji Kaynakları Sempozyumu, (ss. 249-254) içinde. Diyarbakır.
Aura Belgelendirme Doğrulama (2018). Sera Gazı Nedir Sera Gazları Nelerdir Nasıl Oluşur
Sera Gazı Etkisi Nedir Sera Gazı Emisyonu Nedir Nasıl azaltılır. 25 Nisan 2018 tarihinde
http://www.seragazidogrulama.com/sera-gazi-nedir-sera-gazlari-nelerdir-nasil-olusur- sera-gazi-etkisi-nedir-sera-gazi-emisyonu-nedir-nasil-azaltilir adresinden erişilmiştir. Chauhana P. S., Kumara, A. & Gupta, B. (2017). A Review on Thermal Models for Greenhouse
Dryers. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 75 (2017), 548–558.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (2013). Hidroelektrik Santrali (HES) İnşaatlarında Risk Odaklı Programlı Teftiş. 27 Nisan 2018 tarihinde https://www.csgb.gov.tr/ media/6057/2014_70 pdf adresinden erişilmiştir.
Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (2011). Çevre ve Temiz
Enerji (Hidroelektrik). 27 Nisan 2018 tarihinde http://www.ybtenerji.com/
uploads/9/7/5/9/9759145/cevre_temiz_enerji.pdf adresinden erişilmiştir.
Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (2018). Hidroelektrik Enerji Potansiyelimizin Gelişim
Durumu. 05 Mayıs 2018 tarihinde http://enerji.dsi.gov.tr/# adresinden erişilmiştir.
DSİ 10. Bölge Müdürlüğü – Diyarbakır (2018). İşletmedeki ve İnşa Halindeki Tesisler. 05 Mayıs 2018 tarihinde http://bolge10.dsi.gov.tr/anasayfa adresinden erişilmiştir.
Eberlein, C., Drillisch, H., Ayboğa, E. & Wenidoppler, T. (2010). The Ilisu Dam in Turkey and the role of export credit agencies and NGO Networks. Water Altern. 3 (2), 291–312. Global Energy Statistical Yearbook 2017 (2018a). Total energy production. 01 Mayıs 2018
tarihinde https://yearbook.enerdata.net/total-energy/world-energy-production.html
adresinden erişilmiştir.
Global Energy Statistical Yearbook 2017 (2018b). Total energy consumption. 01 Mayıs 2018 tarihinde https://yearbook.enerdata.net/total-energy/world-consumption-statistics.html adresinden erişilmiştir.
Harvey, J. P., Mazik, K., Cowx, I. G. & Elliott, M. (2004). Water quality, sediment, benthos and fisheries baseline survey: River Don Water Injection Dredging. Report to British Waterways
Mynydd Gwefru Electric Mountain (2018). The Principles of Pumped Storage. 29 Nisan 2018 tarihinde http://www.electricmountain.co.uk/About-Pumped-Storage adresinden erişilmiştir.
Nedir.Org (2018). Türkiye’deki Akarsu Havzaları Nedir. 05 Mayıs 2018 tarihinde http:// turkiyedeki-akarsu-havzalari.nedir.org/ adresinden erişilmiştir.
Our World in Data (2018). Renewables. 02 Mayıs 2018 tarihinde https://ourworldindata.org/ renewables#modern-renewable-energy-consumption-by-source adresinden erişilmiştir. Özen, M., Şekertekin, A.İ, Marangoz, A. M. & Oruç, M. (2014). Uydu Görüntüleri
Kullanarak Ilısu Barajı İnşaatının Zamansal Değişiminin İzlenmesi ve Rezervuar Kamulaştırma Sınırı İçerisinde Kalan Detayların Çıkarımı. Devlet Su İşleri Ilısu
Pieprzyk, B., Kortlüke, N. & Hilje, P.R. (2009). The impact of fossil fuels, greenhouse gas
emissions, environmental, consequences and socio-economic effects, 4 Mayıs 2018
tarihinde http://www.ebbeu.org/EBBpressreleases/ERA%20Study%20Impact%20
of%20fossil%20fuels%20final%20report.pdf adresinden erişilmiştir.
Renewable Energy Sources (2018). Cost Comparison of Energy Sources 2017. 07 Mayıs 2018 tarihinde http://www.renewable-energysources.com/ adresinden erişilmiştir.
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (2018a). Hidrolik. 26 Nisan 2018 tarihinde http:// www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Hidrolik adresinden erişilmiştir.
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (2018b). Dünya ve Türkiye Enerji ve Tabii Kaynakları
Görünümü. 02 Mayıs 2018 tarihinde http://www.enerji.gov.tr/Resources/Sites/1/Pages/
Sayi_15/mobile/index.html adresinden erişilmiştir.
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, YEGM, (2018). Hidroelektrik Enerjisi Nedir? 28 Nisan 2018 tarihinde http://www.yegm.gov.tr/yenilenebilir/h_hidrolik_nedir.aspx adresinden erişilmiştir.
T.C. Şırnak Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü (2017). Şırnak İli 2016 Yılı Çevre
Durum Raporu. 05 Mayıs 2018 tarihinde http://webdosya.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/
Sirnak_icdr2016.pdf adresinden erişilmiştir.
Tekno Tasarım (2018). Hidroelektrik Enerji ve Türbinler 28 Nisan 2018 tarihinde https://www. konya.edu.tr/storage/files/department/elektrikelektronikmuhendisligi/Editor/DERS/ YElkEnrUrt/Hidroelektrik_Enerji_T%C3%BCrbinleri.pdf adresinden erişilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (2018a). Paris Anlaşması. 25 Nisan 2018 tarihinde
http://www.mfa.gov.tr/paris-anlasmasi.tr.mfa adresinden erişilmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (2018b). Türkiye’nin Enerji Profili ve Stratejisi. 25 Nisan 2018 tarihinde http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa adresinden erişilmiştir.
UNIDO (United Nations Industrial Development Organization), (2010). Community power
centers: a UNIDO initiative for “Lighting up Kenya” 24 Mayıs 2010 tarihinde http://
ENERJI YAKLAŞIMLARI