Geç Dönem (12. Yüzyıl Sonrası) Kaya Kiliseleri’nde Mucize Sahneleri

3.5.1. Ürgüp Cemil Köyü, Keşlik Manastırı, Archangelios Kilisesi

Keşlik Manastırı, Nevşehir’in Ürgüp İlçesi’ne 16 km, Cemil Köyü'ne 1 kilometre uzaklıkta bulunmaktadır. Manastır içerisinde Stephanos ve Archangelios (Başmelekler) Kiliseleri yer almaktadır.

Kilise, 13. yüzyılın ikinci yarısı ile tarihlendirilmektedir (Jölivet-Levy 1991: 160.)

Doğu-batı doğrultusunda iki nefli olarak inşa edilmiştir (Çizim 23). Kilisenin batısında kuzey-güney doğrultusunda uzanan narteks yer almaktadır. Narteksten, neflere geçiş kemerli açıklıkla sağlanmaktadır. Narteksin üzeri beşik tonoz ile örtülmüştür.

İki nef arasında kubbe ile örtülmüş bir geçiş koridoru bulunmaktadır. Kilisenin doğu duvarında, her iki nefin sonunda derin birer apsis bulunmaktadır. İki apsis birbirine bir geçiş koridoru ile bağlanmaktadır.

Narteksin batısında doğu-batı doğrultusunda bir payanda ve bir paye ile iki bölüme ayrılmış ayrı bir mekân bulunmaktadır. Bölüme geçiş nartesksin batı duvarında yer alan üç kemerli açıklıkla sağlanmaktadır. Mekânın, güneydeki bölmesi dikdörtgen planlıdır. Kuzey bölmesi ise yarım daire, küçük bir apsis formunda sonlanmaktadır.

Kilise, mimari açıdan günümüze korunarak ulaşabilmiştir. Ancak duvar resimlerinin is ile kaplanmıştır. Ayrıca resimlerin üzerinde darbe ve kazıma izleri görülmektedir. Kilise duvar resimlerinde; Meryem’in Tapınağa Sunuluşu, Meleğin Meryem’i Beslemesi, Müjde, Meryem’in Elizabeth’i Ziyareti, Beytüllahim’e Yolculuk, İsa’nın Doğumu, Müneccim Kralların Tapınması. İsa’nın Mabede Takdimi, Vaftiz, Havarilerin Komünyonu, Kötürümün (Felçlinin) İyileştirilmesi, Lazarus’un Dirilişi, Başkalaşım, Kudüs’e Giriş, Ayakların Yıkanması, Son Akşam Yemeği, İsa’nın Yakalanışı, İsa’nın Çarmıha Gerilişi, İsa’nın Mezara Konuluşu, Boş Mezar, Göğe Yükseliş, Deesis, Yakub’un Melek’le Güreşi sahnelerine yer verilmiştir.

Duvar Resimlerinde İsa’nın mucizeleri arasından Beytesta’da kötürümün (felçlinin) iyileştirilmesi ve Lazarus’un dirilişi resmedilmiştir.

3.5.1.1. Beytesta Havuzunda Kötürümün (Felçlinin) İyileştirilmesi

Sahne, kilisenin güney nefinde narteksden naosa geçilen açıklığın kemer yüzeyinde resmedilmiştir (Çizim 24). Kiliselenin duvar resimlerinin isle kaplı olduğu görülmektedir. Aynı durum felçlinin iyileştirilmesi sahnesi için de geçerlidir.

Sahne üzerinde havuzun koyu zemin renginin çerçeve içine alınarak basit bir biçimde belirtilmesi delik gibi görünmesine neden olmaktadır. Bu nedenle sahne damdan indirilen kötürümün iyileştirilmesi ile karıştırılabilir. Ancak sahnenin üzerinde elinde asasıyla yer alan melek tasviri sahnenin konusunun açık biçimde anlaşılmasını sağlamaktadır (Foto. 62).

Sahnede yer yer resim sıvasının küçük bölümler halinde tahrip olduğu görülmektedir. Buna rağmen, kilise resim programında yer verilen Lazarus’un dirilişine göre iyi bir biçimde korunarak günümüze ulaşabilmiştir.100

3.5.1.2. Lazarus’un Dirilişi¹⁰¹

Kuzey nef tonozunun batı alınlığına resmedilen sahnenin bir kısmına tonozun güneyinde devam edilmiştir (Çizim 24). Sahnenin komposizyonunun ana bölümü tonoz alınlığında yer almaktadır. İsa ve iki havarisi ise tonoz üzerine yerleştirilmiştir (Foto. 65). Sahnenin konusunun belirlenmesini sağlayan ana bölümün büyük bir kısmı günümüze ulaşamamıştır (Foto. 63). Bu nedenle sahnenin konusunun belirlenmesi hususunda sıkıntı yaşanmaktadır. Ancak sol alt kısma dikkat edildiğinde İsa’nın ayakları önünde eğilmiş haleli bir kadın figürü görülmektedir. Figürün arkasında ikinci bir hale ve başka bir kadın figürünün yüzünün bir kısmı mevcuttur (Foto. 64). Lazarus sahnelerinin temel öğelerinden olan Marta ve Meryem’in İsa’nın önünde eğilerek şükretme anı ile benzerdir. Kapadokya Bölgesi’nde iki kadının İsa’nın önünde eğildiği başka bir komposizyon şeması bulunmamaktadır. Dolayısıyla Sahnenin Lazarus’un dirilişini konu aldığı görülmektedir.102

3.5.2. Ürgüp, Aziz Vasilios Kilisesi

Yapı, Nevşehir’in Ürgüp ilçesinin Mustafapaşa Kasabası’nda Bey Deresi Vadisi’nin doğu yamacında yer almaktadır.

Yapının tarihi hakkında, yapıda yer alan kitabelerden ve duvar resimlerinden net bir sonuç elde edilebilmektedir. Duvar resimlerinin çoğunun yanında resmin banisi ya da sanatçısına ait ibareler yer almaktadır. Kilisenin tarihine ilişkin bilgi veren iki resim mevcuttur. Bu resimlerden ilki kuzey nefin tavanında mandora içinde betimlenen İsa tasvirinin altında, diğeri güney nefi apsisten ayıran ikonostasisin üzerindeki alınlıkta resmedilen “Müjde” sahnesinde Meryem’in altında yer alır (Akar 2007: 31).

İsa betimlemesinin altında yazan:

“”

Çevirisi:

100 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Kat. No. 37.

101 Sahne, Altunkaynak’ın Keşlik manastırı kiliselerini konu alan çalışması içerisinde Jairus’un kızının dirilişi olarak tanımlanmıştır. Ancak Jairus’un kızının dirilişini konu alan sahnelerin genel kalıp şemasında İsa yatakta uzanan kızın ayakucunda durmaktadır. Dolayısıyla burada İsa’nın önünde diz çöken figürlerin yer alması sahnenin Lazarus’un dirilişini konu aldığını göstermektedir.

“Georgiou Yordanidou Eseri 1915” Meryem betimlemesi’nin altında yazan:

“”

Çevirisi:

“Konsti Meletiadu’nun Eseri 1901” şeklindedir.

Yazıtlar ve yazı ve kitabelerin Rumca olması dikkate alındığında yapı 19. yüzyılın sonlarına 20. yüzyılın başlarına tarihlendirilebilir (Akar 2007: 31).

Kayaya oyma yapı, üç katlı olarak inşa edilmiştir. Yapının kuzey doğusunda merdivenli bir giriş koridoru bulunmaktadır. Giriş mekanında yer alan merdivenler “L” plan şemasına sahip bir koridora açılmaktadır. Yapının güneydoğusunda yer alan iki nefli kilise, kilisenin kuzeyinde ise iki adet şapel bulunmaktadır. Şapeller tek nefli inşa edilmişlerdir. “L” koridor ile şapellere ve kiliseye geçiş sağlanmaktadır (Çizim 25). Dikdörtgen planlı naos üç paye ile iki nefe ayrılmıştır. İki nedte doğuda apsis ile sonlanmaktadır. Naostan apsislere kademeli bir şekilde geçilmektedir. Güney nef kaburgalı beşik tonoz, kuzey nef düz tavan ile örtülmüştür.

Kilisenin resim programında; Meryem’e Müjde, İsa’nın Vaftizi Lazarus’un Dirilişi, Deesis sahnelerine yer verilmiştir. Konulu sahneler dışında yapıda sembolik sahneler ve aziz tasvirleride bulunmaktadır.

Kilisede, İsa’nın mucizelerinden sadece Lazarus’un dirilişi resmedilmiştir.

3.5.2.1. Lazarus’un Dirilişi

Sahne, yapıya girişi sağlayan koridorun doğu duvarında resmedilmiştir. Geç dönem ile tarihlendirilen resim üzerinde Marta ve Meryem tasvirlerinin tahrip olduğu görülmektedir. Bunun dışın İsa ve diğer figürlerin yüzlerinde kazıma izleri görülmektedir (Foto. 66).

Lazarus’un Dirilişi sahnesini konu alan duvar resminde, İsa’ya arkasında iki havari eşlik etmektedir. İsa’nın önünde Marta ve Meryem yer almaktadır. Sahnenin sağında yer alan Lazarus geç dönem örneklerinde görülen kalıp şemasına göre tabut benzeri bir mezar içerisinde resmedilmiştir. Mezarın baş kısmında iki yardımcı figür bulunmaktadır.103