Göreme, No.7, Tokalı II, Yeni Tokalı Kilise

Yeni Tokalı Kilisesi, Nevşehir’e 13 km. uzaklıkta olan Göreme Kasabası’nın 2 km. doğusundaki Göreme Açık Hava Müzesi’nin girişinin 20 metre kadar aşağısında yer almaktadır.

Farklı dönemlerde kayalara oyulmuş dört ayrı mekândan oluşan bir yapı topluluğunun tamamı Tokalı Kilise olarak tanımlanmaktadır. Tokalı Kilise’yi meydana getiren yapılar; Eski Tokalı (Tokalı I), Yeni Tokalı (Tokalı II), Yan Şapel ve alt katta oyulmuş olan Aşağı kilisedir.

Yeni Tokalı (Tokalı II) Kilisesi, Eski Tokalı Kilisesi’ne bitişik olarak inşa edilmiştir. Yapıya güneybatı duvarında bulunan Eski Tokalı Kilisesi’nden giriş yapılmaktadır. Eski Tokalı’nın tek nefli ve küçük boyutlu bir kilise olması, Yeni Tokalı Kilisesi’nin narteksi gibi görünmesine neden olmaktadır (Foto. 19).

Yapı, 10. yüzyıl ortaları ve sonu ile tarihlendirilmektedir (Jerphanion 1925; I. 544-588; Restle 1967; II. 16; Epstein 1986: 29-32; Ötüken 1987: 38).

Yeni Tokalı Kilisesi, kuzeybatı - güneydoğu doğrultusunda, enlemesine dikdörtgen planlı tek nefli olarak inşa edilmiştir (Çizim 5). Yapının beşik tonozuna atılan iki kemer kilisenin üç nefli olarak görünmesini sağlamaktadır. Kilisenin kuzeydoğu duvarının önünde kemerlerle birbirine bağlı dört kare masif ayak yerleştirilmiştir. Böylece sütunların arkasında bir koridor oluşturulmuştur. Oluşan koridor kilisenin zemin yüksekliğinden daha yüksektir. Kuzeydoğu duvarının önündeki koridorun ardında ise dışa taşkın ana apsis ile iki yan apsis bulunmaktadır.

Kilisenin kuzeybatı duvarında ise daha ince kare dört ayak üzerine kemerler atılmıştır. Oluşan kemer açıklıklarından, İkonoklast özellikler taşıyan tek nefli yan şapele geçilmektedir. Kuzeybatı duvarın tonoz alınlığında kirişlerle haç oluşturulmuştur. Alınlıkta açılan sekiz kemerli niş ile yüzeyde hareketlilik sağlanmıştır.

Yapının güneydoğu duvarında kemerli beş niş bulunmaktadır. Kuzeybatı duvarın tonoz alınlığında uygulanan kirişlerle oluşturulan haç ve sekiz niş bu duvarda da tekrarlanmıştır.

Eski Tokalı ile bağlantısının sağlandığı güney batı duvarının kapı açıklığının sağ ve sol tarafında kalan duvar yüzeylerinde de ikişer niş açılarak hareketlilik sağlanmıştır. Yapı mimari açıdan günümüze korunarak gelebilmiştir. Herhangi bir hasar mevcut değildir. Ancak duvar resimlerinde belli bölgelerde yoğun tahrip görülmektedir. Tokalı Kilise’nin duvar resimlerinde karşılaşılan başlıca sorunlar, sıva tabakasının ayrışması, boya tabakasının pullaşması ve taş ve kazıma izleri gibi hasarlardır.

Kilise programında yer alan bazı sahneler günümüze ulaşamamıştır. Yok olan resim tabakasının altından kırmızı haç motiflerinin çıktığı görülmektedir.

Tokalı Kilisesi’nin duvar resimlerini kurtarma ve korumayı sağlamak amacıyla 1973 ile 1980 yılları arasında ICCROM ve UNESCO ortak bir uygulama çalışması gerçekleştirilmiştir82 (Epstein 1986: 52).

Kilise resim programında; Meryem’e Müjde, Elizabeth’i Ziyaret, Su Deneyi, Yusuf’un Birinci Rüyası, Beytlehem’e Yolculuk, İsa’nın Doğumu, Müneccim Kralların Secdesi, Mısır’a Kaçış, İsa’nın Tapınağa Takdimi, İsa 12 Yaşında Tapınakta, Vaftizci Yahya’nın Görevlendirilmesi, Vaftizci Yahya’nın İsa’yla Buluşması, İsa’nın Vaftizi, İsa’nın Şeytanla Sınanması, Matta’nın Görevlendirilmesi, Havarilerin Görevlendirilmesi, Metemorphosis (Başkalaşım), Koimesis (Meryem’in Uykusu), Ayakların Yıkanması, Kana Düğünü, İki Körün İyileştirilmesi, Cüzzamlı Adamın İyileştirilmesi, Dul Kadının Bağışı, Kurumuş Elin İyileştirilmesi, Vücudu Su Toplayan Hastanın İyileştirilmesi, Saray Memurunun Oğlunun İyileştirilmesi, Jairus’un Kızının İyileştirilmesi, Kötürümün (Felçlinin) İyileştirilmesi, Lazarus’un Dirilişi, Kudüs’e Giriş, Son Akşam Yemeği, İsa’nın Çarmıha Gerilişi, İsa’nın Çarmıhtan İndirilişi, İsa’nın Mezara Konuluşu, Cehenneme İniş, Boş Mezar, İsa’nın Göğe Yükselişi, Pentekost, İbrahim’in Misafirperverliği, Melek ve Damon Arasındaki Diolog sahnelerine yer verilmiştir. Yeni Tokalı Kilisesi, Kapadokya Bölgesi Kiliseleri arasında, İsa’nın mucizelerinin birçoğunun resmedilmesi açısından önem taşımaktadır.

Kilise duvar resimlerinde, İsa’nın mucizelerinden; Kana Düğünü Suyun Şaraba Çevrilmesi, İki Körün İyileştirilmesi, Cüzzamlı Adamın İyileştirilmesi, Kurumuş Elin İyileştirilmesi, Vücudu Su Toplayan Hastanın İyileştirilmesi, Saray Memurunun Oğlunun İyileştirilmesi, Jairus’un Kızının Dirilişi, Kötürümün (Felçlinin) İyileştirilmesi, Lazarus’un Dirilişi sahnelerine yer verilmiştir.

3.3.3.1. Kana Düğünü - Suyun Şaraba Çevrilmesi

Sahnenin şölen masası etrafında oturulduğu bölümü ve şarap küplerinin başında duran ayakta İsa motifi, kilisenin kuzey duvarının doğu ucunda resmedilmiştir. Kilisenin doğu duvarının sol köşe yüzeyine ise, sahnenin mucize anı işlenmiştir (Çizim 6, Foto. 38). Şölen masasının bulunduğu bölümün üst tarafında oluşan tahrip dışında sahne günümüze korunarak ulaşmıştır. Sahnede kullanılan renkler ve figürlerin tasvirleri kilise programıyla uyumludur.83

3.3.3.2. İki Körün İyileştirilmesi

İki körün iyileştirilmesini konu alan sahne, doğu duvarda bulunan kemer yüzeyinde resmedilmiştir (Çizim 6). Büyük ölçüde zarar gören sahnenin dökülen resim tabakasının altından kırmızı haç motifi meydana çıkmıştır (Foto. 40).

İsa’nın başının ve halesinin bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Kemer açıklığının üst kısmına doğru resmedilen iki havarisinin gövdeleri görülmektedir. İsa’nın karşısında durduğu anlaşılan iki kör figürün ise sadece baş kısımları mevcuttur. Sahnenin büyük kısmının yok olmasına karşılık komposizyon açık bir biçimde seçilebilmektedir.84

3.3.3.3. Cüzzamlının İyileştirilmesi

Sahne, kilisenin doğu duvarında kemer yüzeyinde resmedilmiştir (Çizim 6). Sahnenin büyük çoğunluğunun resim tabakası dökülmüş olup sadece üst kısmı günümüze ulaşabilmiştir (Foto. 41). Dökülen resim tabakasının altından kırmızı haç motifi meydana çıkmıştır. Sahnenin korunan kısmında, İsa’nın halesinin bir kısmı, iki havari figürü, İsa’nın sağında üçüncü bir havariye ait olan hale parçası ve cüzzamlı hastanın başı mevcuttur (Foto. 42-43). Sahnenin konusu üzerinde bulunan yazıtlardan tespit edilmektedir.⁸⁵

3.3.3.4. Kurumuş Elin İyileştirilmesi

Kilisenin doğu duvarında kemer yüzeyine yerleştirilmiş olan sahne iki körün iyileştirilmesi ve cüzzamlının iyileştirilmesi sahnelerine oranla büyük ölçüde korunarak günümüze ulaşabilmiştir (Çizim 6, Foto. 44). Sahnede İsa ve sağ eli kurumuş (felçli)

83 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Kat. No. 24.

84 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Kat. No. 25

olan hastanın arasında alt bölümde bulunan resim tabakasının döküldüğü görülmektedir. Dökülen resim tabakasının altından kırmızı haç motifi ortaya çıkmıştır.

İsa ve iki havari tasvirinin kilise sahnelerinde görülen tasvirler ile benzer biçimde betimlendiği görülmektedir.86

3.3.3.5. Vücudu Su Toplayan Hastanın İyileştirilmesi

Sahne güney duvarın sol ucuna ve doğu duvarın sağ ucuna yerleştirilmiştir (Çizim 6). İsa ve iki havarisi, doğu duvarının kemer açıklığının sağ köşesinde yer alırken, vücudu su toplayan hasta ve ona destek olan yardımcı figür güney duvarda yer almaktadır (Foto. 45). Sahne günümüze korunak ulabilmiştir.⁸⁷

3.3.3.6. Saray Memurunun Oğlunun İyileştirilmesi

Saray memurunun oğlunun iyileştirilmesini konu alan sahne, kilisenin güney duvarında resmedilmiştir (Çizim 6). Günümüze iyi durumda ulaşan sahnede İsa’ya bir havarisi eşlik etmektedir. İsa’nın karşısında oğlunun iyileşmesini dileyen saray memuru ve ona eşlik eden dört figür bulunmaktadır (Foto. 48).

Sahne kutsal metinlerdeki anlatım şekline uygun olarak betimlenmiştir. Metinlerde geçen dialog sahne üzerinde yazıtla belirtilmiştir.88

3.3.3.7. Jairus’un Kızının Dirilişi

Sahne, kilisenin güney duvarında, saray memurunun oğlunun iyileştirilmesi ve kötürümün iyileştirilmesi tasvirlerinin arasında resmedilmiştir (Çizim 6). Sahnede herhangi bir tahrip bulunmamaktadır. İncillerdeki metinlerde kızın on iki yaşında olduğu belirtilmektedir.89 Ancak tasvirde kız daha çok yetişkin bir kadın görünümündedir (Foto. 49). Sahnede İsa, iki havarisi ile birlikte kızın yatağının ayakucunda, kızın anne ve babası yatağın başucunda yer almaktadır.⁹⁰

3.3.3.8. Kötürümün (Felçlinin) İyileştirilmesi

Tasvir, kilisenin güney duvarında, Jairus’un kızının iyileştirilmesi ve Lazarus’un dirilişi sahnelerinin arasında yer almaktadır. Sahne iyi biçimde korunarak günümüze

86 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Kat. No. 27.

87 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Kat. No. 28..

88 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Kat. No. 29.

89 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Bölüm 1, İsa’nın yetişkinlik dönemi mucizeleri, Jairus’un kızının dirilişi.

ulaşabilmiştir. İsa’ya iki havarisi eşlik etmektedir. İsa’nın karşısında, metinde İsa’nın

“Sana diyorum kalk, döşeğini kaldır ve evine git” sözüne itafen uygun olarak sırtına

bağlanmış olan felçli hasta yer almaktadır91 (Foto. 50).

3.3.3.9. Lazarus’un Dirilişi

Lazarus’un dirilişini konu alan sahne, kilisenin güney duvarında, kötürümün iyileştirilmesi ve Kudüs’e giriş sahnelerinin arasında resmedilmiştir. Lazarus, yardımcı figür, Marta ve Meryem figürlerinin yüzlerinde oluşan bozulma dışında herhangi bir tahrip bulunmamaktadır (Foto. 51-52). Sahne, Lazarus sahnelerinin genel kalıp şemasıyla uygun resmedilmiştir.92