Gambot Siparişi

142

19’uncu yüzyılın sonundan 20’inci yüzyılında ortalarına kadar gambot⁸⁷; bir veya iki direğe sahip, az su çeken nehir ve kıyı savunması için tasarlanan, silahlı gemi tiplerine verilen genel bir terimdi. Genelde baş tarafta ağır bir top dışında iki veya üç adede varan hafif çaplı silahlara da sahip olan gambotlar, Osmanlı Bahriyesi tarafından kıyı müdafaasının en önemli unsurları olarak görülmüştü (Tucker, 2014: 280). Gambotlar, özellikle torpidobotlara nazaran işletim maliyetlerinin belirgin oranda düşük olması ve daha az bakım gerektirmesinin yanında, karakol görevleri için de biçilmiş kaftan olması hasebiyle Osmanlı Bahriyesi tarafından bir hayli tercih edilen bir gemi sınıfıydı. Gerçi, Osmanlı Donanması’nda ağırlıklı karakol hizmetini silahlı vapurlar üstlense de stratejik önceliği olan mahallerin muhafazası için gambotlar önemli avantajlar sunmaktaydı. Aslında Sultan II. Abdülhamid’in donanma envanterine bakıldığında Sultan Abdülaziz Dönemi’nde tedarik edilen gambotların önemli bir yer teşkil ettiği görülmektedir. Ne var ki değişen şartlar altında Memâlik-i Mahrûse-i Osmanî’nin uzun sahil şeritlerini korumak için eldeki gambot sayısı ve kapasitesinin oldukça yetersiz olması, yeni gambot tedarikini adeta zaruri bir hâle getirmişti.

Böylelikle “Sevahil-i Şahane’nin bahren dahi istimal esbab-ı muhafazası” için siparişi planlanan gambotlar hakkında gereken tetkikatın icrası, Meclis-i Mahsus bünyesinde müzakere edilmesine başlanmıştı. Siparişi planlanan gambotlara, Yemen, Basra ve Kızıl Deniz sahillerinde karakol görevi için merkezden uzak bölgelerde acil ihtiyaç⁸⁸ duyulmaktaydı (BOA, BEO. 2665/199836). Bu aciliyetin en temel nedeni ise Kızıl Deniz gibi muhtelif mahaldeki karakol hizmeti veren sac gemilerin çürümüş olması ve buna mukabil son dönemlerde artış gösteren korsanlık adına altındaki deniz haydutluğu faaliyetlerinin ortaya çıkardığı güvenlik zafiyetiydi. Yemen Vilayeti’nin bölgedeki haydutluk faaliyetlerine karşı eldeki sayıca bir hayli az olan silahlı vapurlarla aldığı önlemlerin yetersizliği ve bu gemilerin mütemadiyen devriye yapabilmesi için ihtiyaç duyulan masrafların karşılanamaması Hükümet-i Seniyye nazarında bu meseleyi oldukça sorunlu bir hâle getirmekteydi. Bu yüzden de Osmanlı yetkililerinin bölgedeki haydutluk faaliyetlerine karşı alacakları tedbirlerin başında, ivedilikle ihtiyaç duyulan gambotların tedariki vardı (DMA, MKT. 1539/11).

87 Gunboat: Küçük boyutlarda az su çeken ve nispeten baş-kıç tarafları ağır toplarla teçhiz edilmiş bir gemi tipidir. Genellikle kıyı savunması için kullanılmaktadır (Nutki: 104).

88 Ayrıca bu bölgelerdeki ihtiyaca binaen tayin edilen gemiler hakkında bilgi için bkz. (BOA, BEO. 209616/2795).

143

18 Temmuz 1904 tarihli bir tezkirede, bu ihtiyaca vurgu yapılarak en azından üç sac gambotun tedarikinin elzem olduğundan söz edilmekteydi. İhtiyaç duyulan gemilerin teknik özellikleri; uzunluğu 140 kadem, genişliği 21 kadem, derinliği 13 kadem ve deplasmanı da 360 ton olarak açıklanmıştı. Bunun yanında kamaraları elektrikle aydınlatılması ve torpido teçhizatıyla donatılması icap eden bu vapurlar için 14.000 sterlin tutarında bütçe ayrılmıştı (BOA, BEO. 2498/1873491).

Doğrusu Osmanlı Devleti, olabilecek en kısa sürede gambot tedariki için her türlü fırsatı değerlendirmekteydi. Mesela, 1898 yılında Fas Sultanı tarafından Cenova’daki İtalyan MacLaren & Wilson Firması’na sipariş verilen, deplasmanı 50 ton olan ve 52 metre boyundaki gambota, inşa aşamasında anlaşmanın feshi edilmesi dolayısıyla Osmanlı Devleti talip olmuştu. 1898 yılında denize indirilen Nurü’l Bahir adı verilen gambot, 1906 yılına kadar Reji İdaresi hizmetinde kalmıştı. Bunun dışında 1904 yılında Alman Sachsenberg-Werke Firması’na 240 ton deplasmanında, 42 metre uzunluğunda ve çelik gövdeli iki adet gambot (Kastamonu, Yozgat) daha sipariş verilmişti (Langensiepen ve Güleryüz: 163-164). Ancak bu gambot tedarikleri, Osmanlı Donanması’nın ihtiyacını karşılamaktan oldukça uzaktı.

Diğer yandan da gambot nevinde⁸⁹ gemilerin siparişi için de Bahriye Meclisi tarafından süregelen müzakerelerde “sevahil-i Osmaniye’de karakol vazifesi iyfası ve sevahilin

layıkıyla tarassudu için” daha önceden ihtiyaç duyulan 24 adet seri hareketli gambotun

siparişi için yazışmaların yapıldığı; ancak bir türlü gerçekleştirilmediğinden dem vurularak en azından 12 adedinin bir an evvel tedarik edilmesi gerektiği kanaati hâkimdi (BOA, DH. MUİ. 2/4).

Siparişin gerçekleştirilmesi için Osmanlı Devleti içinde silah ihalelerindeki en önemli kurum olan Teçhizat-ı Askerîye Nezareti bünyesinde bir komisyon teşkil edilmişti. Komisyondan çıkan mazbata ile Fransız Schneider-Creusot Firması’ndan daha önceden resim ve planları takdim edilen 10 adet gambot siparişinin verilmesine onay çıkmıştı. Aslında ihalenin dört torpidobot, dört muhrip ve 10 gambotu kapsayan geniş ölçekli bir hâl alması, komisyonun Fransız Firması ile kıran kırana pazarlığa tutuşmasına olanak da sağlamıştı. Düşük tonajlı (213 ton) dokuz adet gambotun (Taşköprü, Nevşehir,

89 Osmanlı Bahriyesi yetkilerinin kaleme aldığı belgelerin ekserisinde düşük tonajlı gambotların “tarassut sefinesi”; günümüz tabiriyle “karakol botu” olarak tanımlandığı anlaşılmaktadır. Ancak o dönemde birçok bahriye tarafından da bu sınıf gemilere gambot denilmesinden ve çalışmanın devamında anlam karmaşası oluşturmaması açısından bundan sonra tarassut gemileri de gambot olarak ifade edilecektir.

144

Gökçedağ, Refahiye, Ayıntab, Malatya, Seddülbahir, Ordu, Bafra) her biri için firmanın

biçtiği bedel 28.000 lira iken komisyon, 24.875 liraya kadar fiyatı düşürebilmişti. Bir adet daha alınacak daha ağır tonajlı (422 ton) gambot (Marmaris) için ise fiyat 82.000 liradan 71.500 liraya kadar çekilebilmişti. Toplam olarak Osmanlı Devleti, 10 adet gambot için Schneider-Creusot Firması’na 1901-1905 yılları savunma bütçesinden ayrılan 295.375 liralık tutarı ödeyecekti (BOA, BEO. 2743/205722).

Gelgelelim Teçhizat-ı Askerîye Nezareti’nin bu indirimden çok da hoşnut olmamasından dolayı, 20 Aralık 1905 tarihinde tekrar bir araya gelen komisyonda gemilerin fiyatının düşürülmesine yönelik firma ile tekrar yapılan pazarlık neticesinde, 375 lira tenzilatla fiyatın 295.000 lira olmasına karar verilmişti (DMA, EH. 109/13). Daha sonra Osmanlı yetkililerinin gemilerin fiyatlarıyla ilgili tenzilat girişimleri sürdürmüş olmalı ki Fransız firması, başka bir indirimin söz konusu olmayacağını kesin bir dille açıklamak zorunda kalmıştı (BOA, BEO. 2744/205787).

Fiyat hususunda tarafların anlaşma sağlamasından kısa bir süre sonra, Saint-Nazaire’de inşasına başlanan gemilere nezaret etmek üzere Osmanlı Bahriyesi tarafından 6 Mart 1906 tarihli bir emir ile Erkan-ı Harbiye Sağ Kolağası Salih Efendi refakatinde bir heyet gönderilmesi ve bu heyetteki zabitana orada bulundukları müddetçe de aylık 30 lira ödenmesi münasip görülmüştü (DMA, EH. 112/33).

Tablo 7

Nezaret-i Umur-ı Bahriye Tarafından Alman ve Fransız Fabrikalarından Tedarik Edilen Muhtelif Sınıftaki Gemiler ve İsimleri

GEMİLERİN İSİMLERİ SINIFI MENŞEİ

Yarhisar Muhrip

Taşoz “

Samsun “

Basra “

145

Taşköprü Gambot (Karakol botu)

Fransız Schneider Fabrikası

Gökçedağ “ “ Nevşehir “ “ Refahiye “ “ Ayıntab “ “ Malatya “ “ Bafra “ “ Seddülbahir “ “ Ordu “ “

Berk-i Satvet Torpido Kruvazörü Alman Germania Fabrikası

Peyk-i Şevket “ “

Kaynak: (BOA, Y. PRK. ASK. 184/33: 2).