Gümrük Tarifeleri

Gümrük tarifeleri ithalat politikasının en eski ve en yaygın kullanılan aracıdır.

Gümrük tarifesi kavramındaki gümrük; belli bir malın ülke sınırından geçişi sırasında ödenen vergi ve harçlardır. Tarife ise, uluslararası ticaret konu olan malların vergilerini gösteren listelerdir. Literatürde gümrük tarifeleri kavramı ile gümrük vergileri kavramı birbirinin yerine kullanılmaktadır. Eğer gümrük vergileri yasa ile konuluyorsa otonom tarife, uluslararası anlaşmalar ve karşılıklı görüşmeler sonucunda belirleniyorsa sözleşmeli tarifedir⁸⁷.

Uygulamada üç tür tarife sistemi vardır: Tek kolonlu, çift kolonlu ve üç kolonlu tarifeler. Tek kolonlu tarife sistemlerinde bir mala tek vergi uygulanır ve yasal düzenleme yapılmadan karşılıklı görüşmelerle değiştirilemez. Sistem, gelir veya koruma amacı güden ülkeler için yararlıdır. Çift kolonlu tarife sistemlerinde her

85 Dornbusch, R. & Fischer, S. (1994). Macroeconomics (6th edition) USA: McGraw-Hill.

86 Ceylan, C. ve Gürsoy, B. (2011). 2000 Sonrası Türkiye’nin Dış ticaret Politikası. Y. Alpaydın, (Ed.), 2000 Sonrası Türkiye İktisadının Değişimi içinde (209-237). İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları.

87 Baek, J., Koo, W. W. & Mulik, K. (2009). Exchange rate Dynamics and the bilateral trade balance:

The case of U.S. agriculture. Agricultural and Resource Economics Review. 38(2).

30

mal için iki vergi vardır. İki vergi de yasa ile konmuş ise maksimum-minimum formlu bir otonom tarife sisteminden söz edilebilir. Eğer yalnızca yüksek oranlı vergiler yasa ile belirlenmiş, buna karşılık düşük oranlı da uluslararası anlaşmalarla belirlenmiş ise bu durumda kısmen sözleşmeli tarife kısmen de otonom tarifede söz konusudur⁸⁸.

Üç kolonlu tarife sistemlerinde üç ayrı vergi söz konusudur. Bu sistem, çift kolonlu tarife sistemine düşük oranlı vergi eklenmesiyle oluşturulur. Gümrük tarifelerinin iki önemli amacı vardır: İlk amaç devlet Hazinesine gelir sağlamak iken ikinci amaç yerli sanayii dış rekabete karşı korumaktır⁸⁹. Gümrük vergileri kolay tahsil edildiğinden kısa sürede gelir elde edilir. Gümrük vergilerinden etkili gelir elde etmenin yolu, vergilerin geniş tüketim alanı olan mallar üzerine konulması ve talep esnekliği sert olan mallar üzerine konulmamasıdır⁹⁰.

Gümrük vergilerinin ikinci amacı; dışarıdan gelen malların yurt içi fiyatını artırarak, bu malları yurt içinde üreten yerli üreticileri dış rekabetten korumaktır.

Günümüzde tarifelerin en önemli amacı koruma amacıdır⁹¹. Gümrük tarifeleri spesifik tarifeler, advalorem tarifeler ve karma gümrük tarifeleri olmak üzere üç çeşittir. Spesifik gümrük tarifeleri, birim ve ağırlık gibi malların fiziki ölçü birimleri üzerinden alınırlar. Örneğin her ithal otomobilden 1000 TL gümrük vergisi alınması gibi. Spesifik tariflerde malların kalitesi ve fiyatı dikkate alınmaz. Düşük kaliteli mallardan yüksek kaliteli mallara oranla daha fazla vergi alınması sonucunu doğurur.

Bu nedenle spesifik tarifeler standart mallar için daha uygun tarife türleridir. Bunun dışında uygulamasının kolay olması, malın fiziki birimi gibi objektif kıstaslara dayanması ve anlaşmazlıklara yol açmaması gibi kolaylıkları da vardır.

Advalorem gümrük tarifeleri, malın değerinin belli bir yüzde oranı şeklinde alınmaktadır. Genel olarak pahalı imalat sanayi ürünleri için daha uygun vergilerdir.

88 Güvenek, B., Alptekin, V. ve Çetinkaya, M. (2010). Enflasyon ve dolaylı vergilerden elde edilen geriler arasındaki ilişkinin Var yöntemiyle analizi. Kamu-İş Dergisi, 11(3).

89 Baek, J., Koo, W. W. & Mulik, K. (2009). Exchange rate Dynamics and the bilateral trade balance:

The case of U.S. agriculture. Agricultural and Resource Economics Review. 38(2).

90 Deviren, N. (Eylül 2004). Yeni Dış Ticaret Teorileri. Mevzuat Dergisi, 7(81), 1 Nisan 2014, http://www.mevzuatdergisi.com/2004/09a/05.htm#_f [Erişim Tarihi: 27.10.2017].

91 Aytaç, A. (2004). Döviz kuru rejimlerinin ekonomik etkileri: türkiye örneği (19802001). Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

31

Örneğin, ithal edilen ürünün fatura değeri üzerinden % 25 vergi alınması gibi. Bu durumda mallar kalite bakımından ayrılır ve pahalı olan lüks mallardan daha fazla vergi alınır. Advalorem gümrük tarifelerinin sakıncalı tarafı, malın değerinin belirlenmesindeki zorluktur. Malın değerinin belirlenmesinde kullanılan iki uygulama vardır: FOB fiyat ve CIF fiyat. FOB fiyat, malın ihracatçının limanında gemiye yüklendiği andaki fiyatıdır. Maliyet ile malın geminin güvertesine yüklenmesine kadar yapılan masrafları kapsar.

CIF fiyat ise, ithalatçı ülkenin limanına vardığı andaki fiyatı olup maliyet ile birlikte taşıma ve sigorta giderleri toplamından oluşur. Karma gümrük tarifleri ise daha çok ham maddesi vergilendirilmiş mamul mallara uygulanmaktadır. Verginin spesifik kısmı ham madde üzerine konulan gümrük vergisine eşit iken, advalorem kısmı ise malın üzerine yaratılan katma değere uygulanır. Dünya ülkelerinin pek çoğu advalorem vergiyi benimsemişlerdir. Değer esasına göre belirlendiği için hükümetlerin vergi gelirlerini tahmin etmeleri daha kolaydır⁹². Aynı zamanda ucuz ürünlerde daha düşük, pahalı ürünlerde daha yüksek vergi alınmasını sağladığından daha adaletlidir.

Gümrük tarifelerinin ekonomik etkileri farklı şekillerde analiz edilebilir.

Öncelikle kısmı denge analizi ve genel denge analizi altında incelenebilir. Kısmi denge analizinde gümrük tarifelerinin ekonomik etkileri, diğer piyasalarla olan karşılıklı etkileşim dikkate alınmadan analiz edilir. Örneğin otomobile uygulanan gümrük tarifesinin etkisi incelenirken yalnızca otomobil piyasası üzerinde durulur ve diğer piyasalara olan etkisi göz ardı edilirse kısmi denge analizinden söz edilir⁹³. Genel denge analizinde ise piyasalar arasında karşılıklı etkileşim dikkate alınarak analiz edilir. Otomobile uygulanan tarifenin etkisi incelenirken, hem otomobil piyasası hem de diğer malların piyasaları üzerindeki etkileri incelenir.

Gümrük tarifelerinin etkileri analiz edilirken büyük ülke küçük ülke ayırımları dikkate alınabilir. Büyük ülke yaklaşımında, otomobil örneğinde olduğu gibi, tarife uygulayan ülkenin Dünya otomobil piyasasındaki payının büyük olduğu ve bu ülkenin otomobil ithalat ve ihracat hacminde meydana gelen değişikliğin,

92 Froyen, T. Richard. (1999). Macroeconomics Theories and Policies. USA: Prentice-Hall.

93 Babaoğlu, B. (2005). Türkiye’de cari işlemler dengesi sürdürülebilirliği. Uzmanlık Yeterlilik Tezi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası İstatistik Genel Müdürlüğü.

32

Dünya otomobil fiyatını etkilediği kabul edilir⁹⁴. Bu durumda otomobile tarife uygulayan ülkenin Dünya fiyatlarını etkilediği göz önünde bulundurulur. Küçük ülke yaklaşımında ise, otomobile tarife uygulayan ülkenin Dünya otomobil fiyatlarını etkilemediği kabul edilir. Analizlerin bir diğer ayrımı ise mal piyasalarının tam rekabet ve eksik rekabet piyasası olma durumuna göre ayrılmasıdır⁹⁵. Tam rekabet piyasasında piyasaların tam rekabet koşulunu (piyasaya giriş çıkışın serbest olduğu, malların homojen olduğu, çok sayıda alıcı ve satıcı olduğu, tam bilginin olduğu) sağladığı varsayılır.

Eksik rekabet piyasasında ise yurt içinde ve yurt dışında eksik rekabetin olduğu varsayılır. Uluslararası iktisat literatürün de gümrük vergilerinin kısmı denge analizi yaklaşımı ile mikro düzeyde analizi üretim, tüketim, gelir ve yeniden dağıtım etkileri olarak incelenmektedir⁹⁶. Bu bölümde gümrük tarifelerinin kısmı denge yaklaşımı ile etkileri incelenecektir. Bir ithal malının üzerine gümrük vergisi eklenmesi, o malın yurt içi fiyatının yükselmesine neden olur. İç fiyatların artması ise malın yerli üretiminin genişlemesine, tüketiminin daralmasına ve milli gelirin ilgili endüstride çalışan üreticilere doğru yeniden dağılmasına neden olur.

Gümrük vergilerinin yaratmış olduğu etkilerin bütün ekonomi açısından değerlendirilmesi genel denge analizi ile açıklanmaktadır. Gümrük vergilerinin mikro etkilerinin toplu sonucu olarak ortaya çıkan makro etkileri; Ödemeler Bilançosu, kaynak dağılımı ve tam istihdam üzerindeki etkileri olarak sıralanabilir⁹⁷. Gümrük vergilerinin ekonomik etkilerinden en önemlisi Ödemeler Bilançosu üzerindeki etkisidir. Nasıl ki gümrük tarifeleri ile ithalat kısılıyorsa aynı ölçüde döviz tasarrufu da gerçekleşmektedir.

Yani tarifeler, Dış Ödemeler Bilançosu açığını kapatıcı etki gösterir. Bir diğer etki ise kaynak dağılımı üzerindeki etkisidir. Gümrük tarifeleri ile lüks malların

94 Arat, K. (2003). Türkiye’de Optimum Döviz Kuru Rejimi Seçimi ve Döviz Kurlarından Fiyatlara Geçiş Etkisinin İncelenmesi. Uzmanlık yeterlilik tezi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü.

95 Albayrak, A. S. (2014). Otokorelasyon Durumunda En Küçük Kareler Tekniğinin Alternatifi Oto-regresyon Teknikleri ve Bir Uygulama. Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, 19 (1), 1-20.

96 Arda, E. (2002). Ekonomi Sözlüğü. İstanbul: Alfa Basım Yayım.

97 Aristotelous, K. (2001). Exchange-rate volatility, exchange-rate regime and trade volume: Evidence from UK-US export function (1889-1999). Economics Letters, 72(2001).

33

ithalinden yüksek gelir vergisi alıp, zorunlu tüketim mallarının ihracını vergilendirme yoluyla yüksek gelir gurubunun daha fazla vergi ödemesi sağlanabilir.

Bu düşünceye göre, lüks malların ithaline yüksek tarife uygulamakla zengin sınıflar Hazineye daha fazla vergi ödemiş olurlar⁹⁸. Gümrük tarifelerinin milli geliri artıcı etkisi de vardır. Uygulanan vergiler ile toplam talebi yabancı mallardan yerli mallara doğru kaydırarak toplam hasılayı, dolayısıyla milli geliri artırır⁹⁹.

Milli gelirdeki artışla istihdamın artması, dolayısıyla işsizliğin azalması sonucunu doğurur. Gümrük tarifeleri ticaret hadlerini, tarife koyan ülke lehine değiştirir. Dış ticaret haddi uluslararası ticarette nispi fiyatlardır. Yani ihracat fiyat endeksinin ithalat fiyat endeksine oranıdır. İhracat fiyat endekslerinin ithalat fiyat endekslerine oranı birden büyük ise ülkeye dış ülkeden gelir transferi olmaktadır¹⁰⁰.